"Zamknij się", "Jesteś głupia"! Usłyszeć takie słowa z ust własnego dziecka to przykre doświadczenie. Co zrobić, gdy dziecko jest niegrzeczne, gdy odzywa się niekulturalnie? Katarzyna Wieczorek-Małecka*: Zgadza się, ale zachęcam przede wszystkim do tego, by na zachowania agresywne (w tym przeklinanie) spojrzeć nie jako na problem sam w sobie, lecz jako objaw innych trudności dziecka czy też całej rodziny.
Czy to coś zmieni? Tak, bo wówczas poprzez poszukiwanie metod zmian zachowania dziecka, staramy się dociec prawdziwych przyczyn agresji u dzieci. Dzięki temu jest szansa na to, że nie pracujmy „tu i teraz”, ale poprzez odnalezienie źródła trudności możemy zająć się głębszą pracą nad faktycznymi problemami. W ten sposób jesteśmy w stanie zmienić niegrzeczne zachowanie dziecka nie tylko na chwilę, lecz na dłuższy czas, czy nawet na stałe. Kluczowe jest więc zdiagnozowanie faktycznych przyczyn i źródeł agresji u dzieci.
Przeczytaj również: Co robić, by dziecko nas słuchało? >>Zanim jednak przyjrzymy się problemowi, trzeba zareagować, gdy dziecko jest niegrzeczne. Jak radzić sobie z agresją u dzieci?W przypadku zachowań agresywnych u dzieci należy wiedzieć, że są różne rodzaje i poziomy agresji, od „bycia niegrzecznym”, wulgaryzmów, przez niszczenie przedmiotów i bicie innych, aż po autoagresję, czyli agresję skierowaną ku sobie samemu. W sytuacji mniej groźnych zachowań agresywnych rodzic może próbować samodzielnie je zmienić poprzez spokojną rozmowę, ale także poprzez np. ignorowanie, nie zwracanie uwagi (słownej, wizualnej). Istotne jest natomiast, by akcentować te momenty, a nawet całe dni, kiedy dziecko zachowuje się właściwie. Staramy się więc jak najwięcej chwalić (niekiedy nawet nad wyrost) pozytywne zachowania dziecka. Istotna jest tu forma pochwały.
Nie należy stosować tu zaprzeczeń typu: „O! Dziś nie przeklinałeś, nie zniszczyłeś żadnej zabawki. Brawo!”, czyli zaprzeczeń z negacją i do tego wymieniające ów agresywne zachowania. Zamiast takiej formy, warto odnieś się do tych aspektów, w których dziecko sobie dobrze poradziło, np. „Dziś ładnie posprzątałeś wszystkie zabawki i położyłeś je na swoim miejscu. Bardzo mnie to cieszy. Jesteś pracowity. Brawo!”.
Bicie dziecka: czy klaps bywa czasem uzasadniony? >>Wydaje się, że taka forma komunikacji nie ma nic wspólnego z minimalizowaniem zachować agresywnych, ze zmianą zachowania niegrzecznego dziecka.Bezpośrednio może nie, ale ma ona jednak rzeczywisty (i ogromny!) wpływ na dziecko i jego wybory. Akcentuje to, co w dziecku dobre, a dziecko widzi i czuje, jakie zachowania skupiają uwagę rodziców, otoczenia, a poza tym wiąże się to z dużą dawką przyjemnych emocji. Jednocześnie dziecko czuje, że inne jego zachowania nie są zauważane. Powyższa metoda sprawdza się w szczególności u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
W przypadku dzieci starszych (choć również niekiedy młodszych) i poważnych zachowań agresywnych można wprowadzić potocznie nazywany system kar i nagród, jednak jest to dobre rozwiązanie jedynie w specyficznych sytuacjach i uzależnione jest od danej sytuacji rodzinnej. W przypadku poważniejszych zachowań agresywnych u dzieci (np. bicie innych, autoagresja) warto niezwłocznie zasięgnąć konsultacji specjalisty, gdyż wiedza i umiejętności rodziców są zazwyczaj niewystarczające, by samemu zmienić sytuację.
Skąd w dotychczas spokojnym dziecku ujawniają się ataki agresji wobec najbliższych? Dlaczego dziecko staje się niegrzeczne?Zachowania agresywne dzieci są odpowiedzią na poczucie strachu i/lub zagrożenia oraz mogą być formą obrony. Nigdy nie pojawiają się z dnia na dzień, chyba że są to sytuacje „wyjątkowe”, o silnym dla danej osoby zabarwieniu emocjonalnym (np. nieoczekiwane i poważne zdarzenie, może nawet traumatyczne, próba skrzywdzenia przez kogoś innego, poważne poczucie zagrożenia czy silny strach). I dlatego też obserwowanie dziecka oraz reagowanie na pierwsze zachowania agresywne jest bardzo istotne. Nie powinniśmy czekać do momentu, w którym tego typu postępowania będą eskalować, gdyż wtedy już bardzo często wymagana jest pomoc specjalisty. Istotny jest ponadto bliski i szczery kontakt z dzieckiem oparty na zaufaniu.
Jeśli dziecko nam ufa, „zaprasza” nas do swojego świata, to my orientujemy się, co dzieje się w jego życiu, jakie ma radości i smutki, obawy, itp. W ten sposób również możemy czuwać nad zachowaniem dziecka i jego wyborami. Poza obserwacją i dobrym kontaktem z dzieckiem warto na własnym przykładzie – jako rodzicu – pokazywać i mówić, jak można się zachować w trudniejszych sytuacjach, wybierając inne zachowanie niż agresywne. Oczywiście, tego typu komunikaty powinny być dostosowane do wieku dziecka.W stereotypowym myśleniu z nastolatkami rozmawiać najtrudniej.Każdy wiek jest inny, na każdym etapie dzieje się coś ważnego. Z nastolatkami dobrze jest przeprowadzić bezpośrednią rozmowę lub też dać dziecku „podsłuchać” dyskusję prowadzoną między rodzicami. Z młodszymi dziećmi (w wieku przedszkolnym) tego typu zachowania i możliwości właściwych wyborów przekazujemy poprzez zabawę, np. w teatrzyk.
Warto pamiętać również o tym, aby korzystać z czasu, kiedy dziecko chce nas naśladować, kiedy jesteśmy dla niego autorytetem i starać się wpajać mu wtedy jak najwięcej wartości. Dzięki temu jesteśmy w stanie wypracować w dziecku pewną bazę zachowań, postrzegania świata i reagowania na różne sytuacje, co je chroni przed zewnętrznymi, często niekorzystnymi wpływami, np. właśnie zachowaniami agresywnymi. Jeśli my, rodzice, nie przeklinamy, nie zachowujemy się agresywnie, lecz stosujemy inne sposoby radzenia sobie z nieprzyjemnymi uczuciami czy emocjami, dziecko obserwując nas, zaczyna nas naśladować. Jest to niezmiernie ważne.
Przeczytaj również: Agresja w szkole. Jak pomóc dziecku?Kiedyś przeczytałam, że dając dziecku klapsa, uczymy go przemocy. To prawda?Stosowanie jakiejkolwiek przemocy może być przyczyną aktu agresji wobec nas i otoczenia ze strony dziecka. Ono później samo wykorzystuje tego typu zachowania, często nawet nieświadomie. Zachowania niepożądane, o jakich dzisiaj rozmawiamy, mogą również wynikać z chęci naśladowania innych (autorytetów dziecka oraz osób, z którymi chciałoby się zaprzyjaźnić), ale również z chęci poczucia przynależności np. do jakiejś grupki rówieśniczej, czy zaimponowania komuś (również rodzicom). Bardzo często takie zachowania spowodowane są agresywnymi zachowaniami rodziców, choć niekoniecznie w takim samym wymiarze. Dziecko więc może stanowić obraz rodzica.
Niekiedy również poprzez zachowania agresywne (czasami „nietypowe”) dziecko chce się wyróżnić. Może to być również element poszukiwania własnej tożsamości (obserwujemy to zwłaszcza u nastolatków). Równie często jest to po prostu brak umiejętności radzenia sobie z nieprzyjemnymi uczuciami, jak np. złość, smutek, zazdrość, frustracja, odrzucenie, poczucie osamotnienia, brak zrozumienia. Z mojego doświadczenia dodam, że bardzo często zachowania agresywne przejawiają się, gdy dziecko jest zbyt często i zbyt mocno karane przez rodziców lub inne otoczenie (np. w szkole, w grupie rówieśniczej). Przyczyną zachowań agresywnych są ponadto niewystarczająco rozwinięte przez dziecko umiejętności społeczne (brak znajomych, brak akceptacji wśród rówieśników). Należy też pamiętać, że agresja dzieci jest odpowiedzią na poczucie strachu, zagrożenia bądź też formą obrony. Niekiedy może ona również wynikać z nieoczekiwanych dla dziecka zdarzeń (pozytywnych lub negatywnych), z którymi w inny sposób nie potrafi sobie poradzić, jak tylko poprzez działania agresywne. Niekiedy jest tak, że zachowania agresywne wiążą się z zaburzeniami dziecka, ale wtedy wymagana jest już praca ze specjalistą.Zachowania agresywne przejawiane względem rodziców nie muszą zatem mieć związku z sytuacją panującą w rodzinie.Podkreślę raz jeszcze: nie muszą, ale mogą. Bardzo często jest tak, że przyczyn aktów przemocy należy szukać w innych środowiskach dziecka. „Wyzwalaczy” zachowań agresywnych dzieci może być naprawdę dużo, stąd tak istotna jest właściwa diagnoza i „przepracowanie” całości trudności.*Katarzyna Wieczorek-Małecka – psycholog i pedagog, współautorka publikacji naukowej z zakresu psychologii wydanej przez Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, trener i coach (www.wieczorek-malecka.pl).
