Spis treści
- Uwalnianie hormonu wzrostu
- Jak hormon wzrostu działa na organizm?
- Przyczyny i objawy niedoboru hormonu wzrostu
- Przyczyny i objawy nadmiaru hormonu wzrostu
- Oznaczenia ilości hormonu wzrostu w organizmie
- Zastosowania hormonu wzrostu w lecznictwie
Hormon wzrostu (GH od angielskiego growth hormone, nazywany też somatotropiną) produkowany jest przez komórki kwasochłonne przedniego płata przysadki mózgowej. Jest to związek polipeptydowy zbudowany ze 191 aminokwasów. Wydzielanie hormonu wzrostu jest pulsacyjne, co oznacza, że w ciągu doby jego stężenie we krwi podlega wahaniom.
Uwalnianie hormonu wzrostu
Uwalnianie hormonu wzrostu podlega przede wszystkim regulacji podwzgórzowej. Pobudzająco na wydzielanie somatotropiny z przysadki działa somatoliberyna, z kolei somatostatyna hamuje wydzielanie GH. Najwięcej hormonu wzrostu znajduje się we krwi podczas nocy – szczyt uwalniania tego polipeptydu zachodzi około godziny po zapadnięciu w sen.
Za kontrolę uwalniania GH odpowiada przede wszystkim podwzgórze i produkowane przez nie hormony, ale nie tylko. Stymulować wydzielanie hormonu wzrostu mogą inne hormony (np. hormony płciowe czy grelina), znaczny wysiłek fizyczny, ale i głód. Do zmniejszonego uwalniania somatotropiny doprowadzać z kolei mogą nadnerczowe glikokortykosteroidy czy nawet sam hormon wzrostu (jego wysokie stężenia we krwi doprowadzają do zmniejszonej produkcji GH przez przysadkę).
Jak hormon wzrostu działa na organizm?
Działanie hormonu wzrostu na organizm jest bardzo szerokie – zgodnie z nazwą tego związku wpływa on przede wszystkim na procesy wzrostowe, ale zdecydowanie nie jest to jedyne działanie GH. Ogólnie somatotropinę można traktować jako hormon anaboliczny. Wywiera ona szereg pobudzających metabolizm zmian, takich jak:
- stymulowanie lipolizy (rozkładu związków tłuszczowych),
- zwiększenie syntezy białek,
- wzrost poziomu glukozy we krwi (zachodzący zarówno dzięki stymulowaniu przez GH procesu produkcji glukozy, czyli glukoneogenezy, ale i poprzez doprowadzenie do zmniejszonego wychwytu glukozy przez wątrobę),
- stymulowanie czynności układu odpornościowego,
- pobudzanie przekształcania tarczycowej tyroksyny do bardziej aktywnej trójjodotyroniny,
- stymulacja rozrostu mięśni,
- pobudzanie mineralizacji kości (m.in. na skutek zwiększenia zatrzymywania wapnia w organizmie).
Część wymienionych działań hormon wzrostu wywiera bezpośrednio poprzez wpływ na różne komórki organizmu, do innych dochodzi z kolei za pośrednictwem pewnych peptydów. Są nimi, produkowane w wątrobie, somatomedyny, nazywane również insulinopodobnymi czynnikami wzrostu (IGF). Somatotropina stymuluje syntezę IGF, a te związki wpływają z kolei przede wszystkim na stymulowanie wzrostu organizmu – dzięki somatomedynom dochodzi do pobudzenia procesów rozwoju chrząstek wzrostowych znajdujących się w kościach.
Homeostaza, czyli stan równowagi organizmu, występuje wtedy, kiedy ilość hormonu wzrostu jest dostosowana do aktualnych potrzeb. W przypadku tego hormonu do patologii doprowadzać może zarówno jego nadmiar, jak i niedobór – stany te przejawiać się mogą całkowicie odmiennie w zależności od tego, jaki będzie wiek doświadczającego zaburzeń pacjenta.
Przyczyny i objawy niedoboru hormonu wzrostu
Niedobór hormonu wzrostu najłatwiej zauważyć jest u dzieci – dochodzi u nich wtedy do spowolnionego wzrastania. W przypadku zbyt małej produkcji GH występować może także opóźnienie dojrzewania płciowego. Nieco inaczej przebiega niedobór hormonu wzrostu pojawiający się u osób dorosłych – procesy wzrostowe są u nich zakończone, dlatego też to nie na niedobór wzrostu narzekać mogą chorzy. W przypadku takich pacjentów występować mogą m.in. poczucie ogólnego zmęczenia, a także przyrost ilości tkanki tłuszczowej z jednoczesnym zmniejszeniem się masy mięśniowej.
Stanami, w których dochodzi do niedoboru hormonu wzrostu lub też związek ten (mimo prawidłowej jego ilości w organizmie) nie wywiera swojego działania, mogą być:
- somatotropinowa niedoczynność przysadki,
- zespoły niewrażliwości na hormon wzrostu,
- zespół Turnera,
- zespół Pradera-Williego,
- nowotwory ośrodkowego układu nerwowego (np. czaszkogardlak),
- zaburzenia czynności przysadki występujące po przebyciu radioterapii okolic głowy,
- przewlekła niewydolność nerek,
- autoimmunologiczne zapalenie przysadki,
- zaburzenia czynności przysadki spowodowane jej niedokrwieniem (jak np. w zespole Sheehana).
Przyczyny i objawy nadmiaru hormonu wzrostu
Nadmiar hormonu wzrostu, podobnie jak jego niedobór, również może doprowadzać do wielu różnych zaburzeń. Jeżeli do wzmożonego wydzielania somatotropiny dochodzi u dziecka, które jeszcze nie zakończyło swojego wzrastania, to wtedy rozwija się tzw. gigantyzm. Inaczej jest w sytuacji, kiedy nadmierne ilości hormonu wzrostu pojawiają się u dorosłych – u takich osób rozwija się akromegalia.
W przypadku nadmiaru hormonu wzrostu rzeczywiście najbardziej zauważalny może być nadmierny wzrost, nie jest on jednak jedynym problemem pacjentów z tym zaburzeniem. Pojawiać się może również szereg innych dolegliwości, takich jak znaczne wzmożenie potliwości, objawy ucisku na struktury układu nerwowego (np. zespół cieśni nadgarstka) czy zaburzenia gospodarki węglowodanowej (mogące przybierać nawet postać cukrzycy).
Najczęstszą przyczyną nadmiaru hormonu wzrostu są gruczolaki przysadki produkujące ten właśnie hormon. Zazwyczaj są one niezłośliwe, jednak wraz z ich wzrostem pacjenci doświadczać mogą różnych dolegliwości, takich jak np. bóle głowy czy zaburzenia widzenia (występujące szczególnie wtedy, gdy dochodzi do ucisku przez guz na nerwy wzrokowe). Rozrastający się guz może również upośledzać czynność innych komórek przysadki, przez co może dochodzić do zaburzeń ilości innych niż somatotropina hormonów przysadkowych.
Poza gruczolakami przysadki, przyczyną nadmiaru hormonu wzrostu mogą być też inne guzy hormonalnie czynne (zlokalizowane np. w obrębie trzustki czy w płucach). Takie zaburzenia mogą pojawiać się także w przebiegu różnych zespołów chorobowych, jak np. zespół mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu I (MEN 1) czy zespół McCune'a-Albrighta.
Oznaczenia ilości hormonu wzrostu w organizmie
Do oznaczenia stężenia hormonu wzrostu we krwi służy co najmniej kilka metod. Jako pierwszą z nich można podać pomiar spontanicznego wydzielania GH. Takie analizy wykonuje się kilkukrotnie, w różnym czasie od zaśnięcia (do ich przeprowadzenie niezbędne jest pobieranie próbek krwi od śpiącego pacjenta).
Możliwe jest również przeprowadzenie tzw. testów stymulacyjnych. W tym celu badanym podaje się środki pobudzające uwalnianie somatotropiny (np. insulinę, klonidynę czy glukagon). Zarówno przed, jak i po podaniu środków stymulujących od pacjentów pobiera się krew i oznacza zawartość w niej hormonu wzrostu.
Do diagnostyki zaburzeń dotyczących somatotropiny służyć mogą również testy do oznaczania poziomów insulinopodobnych czynników wzrostu. Szczególnie przydatne są one w przypadku tzw. zespołów niewrażliwości na GH. W takich przypadkach poziom somatotropiny u pacjenta może być w normie lub nawet znacznie podwyższony, z kolei stężenia IGF znajdują się wtedy zdecydowanie poniżej normy.
Zastosowania hormonu wzrostu w lecznictwie
Syntetycznego pochodzenia hormon wzrostu (nazywany somatropiną) stosuje się w postaci podskórnych iniekcji. Lek znajduje zastosowanie przede wszystkim u dzieci, u których za niskorosłość odpowiada niedobór hormonu wzrostu. Somatropinę stosować można zarówno w przypadku niedoczynności przysadki, jak i u dzieci z zespołem Turnera czy zespołem Pradera-Williego. Podawanie tego leku może również przynosić korzyści u tych dzieci, u których wystąpiła hipotrofia wewnątrzmaciczna. W Polsce funkcjonują programy leczenia hormonem wzrostu, dzięki czemu mali pacjenci (w razie istnienia u nich wskazań) mogą korzystać z refundowanej przez NFZ terapii niskorosłości.
Zdecydowanie rzadziej preparaty hormonu wzrostu podawane są osobom dorosłym. W piśmiennictwie można się natknąć na wzmianki o możliwości stosowania syntetycznego GH np. u dorosłych pacjentów z uszkodzeniami przysadki związanymi z leczeniem nowotworów okolicy głowy. Innym potencjalnym zastosowaniem leku jest wyniszczenie u osób zakażonych wirusem HIV czy u chorujących na AIDS (w takich sytuacjach preparat podaje się celem zwiększenia masy mięśniowej chorych).
