Spis treści
- Kiedy zrobić USG 3D? WIDEO
- Przyczyny zespołu kruchego chromosomu X
- Nadmierna ilość nukleotydów, mutacja genu FMR1: do czego doprowadzają?
- Objawy zespołu kruchego chromosomu X: zaburzenia intelektualne, ale i dysmorfia
- Rozpoznawanie zespołu kruchego chromosomu X
- Różnicowanie zespołu kruchego chromosomu X: jakie jednostki bierze się pod uwagę?
- Jak leczy się zespół łamliwego chromosomu X?
- Rokowania osób z zespołem kruchego chromosomu X
Zespół kruchego chromosomu X bywa określany również jako zespół łamliwego chromosomu X, FRA X czy zespół Martina-Bell. Pierwsze opisy tej jednostki (wtedy określanej jeszcze w inny sposób) pojawiły się w 1943 roku – ich autorami byli James Purdon Martin oraz Julia Bell.
Obecnie zespół kruchego chromosomu X stanowi najczęstszą dziedziczną przyczynę niepełnosprawności intelektualnej u chłopców. Choroba występuje częściej u mężczyzn: w przypadku tej płci odnotowuje się ją u 1 na 4000 chłopców, z kolei w przypadku kobiet spotykana jest ona u 1 na 8 tysięcy z nich.
Chorować na zespół łamliwego chromosomu X mogą więc zarówno mężczyźni, jak i kobiety, jednakże u pierwszych z wymienionych jednostka ma zdecydowanie cięższy przebieg.
Kiedy zrobić USG 3D? WIDEO
Przyczyny zespołu kruchego chromosomu X
Zespół łamliwego chromosomu X jest chorobą genetyczną, do której doprowadza nadmierna ilość pewnego materiału genetycznego w obrębie właśnie chromosomu X. Normalnie trójki nukleotydów – które można porównać do cegiełek, tworzących cały łańcuch DNA – kodują poszczególne aminokwasy. Zdarza się, że poszczególne układy tychże nukleotydów nie kodują tak naprawdę niczego – istnieją w ludzkim kodzie genetycznym sekwencje, których obecność i związana z nią rola nie są jasne.
Fizjologicznie bywa tak, że w obrębie chromosomu X znajduje się pewna liczba powtórzeń trójki nukleotydów CGG. Wchodzą one w skład genu FMR1 i dopóki ich liczba sięga od 5 do 44, nie ma powodów do obaw – jest to stan prawidłowy. Problemy zaczynają się wtedy, kiedy ilość tychże powtórzeń jest większa.
Posiadanie pomiędzy 55 a 200 powtórzeń trójki nukleotydów CGG określane jest mianem premutacji. Teoretycznie jest ona niegroźna – u jej nosiciela typowo nie pojawiają się żadne dolegliwości – w praktyce jednak niebezpieczeństwo już jest obecne.
Okazuje się bowiem, że premutacja ma zdolność do wydłużania się w kolejnych pokoleniach. Rodzic obarczony takową może ją przekazać swojemu dziecku, co więcej – u potomka liczba powtórzeń CGG w genie FMR1 może być większa. Kiedy przekracza ona 200, mówi się już o pełnej mutacji, wywołującej właśnie zespół kruchego chromosomu X.
Wcześniej wspomniano o tym, że u chłopców choroba ma cięższy przebieg – z czego to wynika? Otóż spowodowane jest to tym, iż kobiety mają dwie kopie chromosomu X, chłopcy natomiast jedną – chromosomowi X towarzyszy u nich chromosom Y.
U kobiet jeden X może być prawidłowy, drugi obarczony mutacją – z tego powodu zakres pojawiających się u nich zaburzeń bywa mniejszy. Chłopcy mają tylko jeden chromosom X – jeżeli w jego obrębie wystąpi mutacja, to pojawia się wtedy pełnoobjawowy zespół kruchego chromosomu X.
Nadmierna ilość nukleotydów, mutacja genu FMR1: do czego doprowadzają?
Gen FMR1 koduje białko określane w skrócie jako FMRP. Rola tej cząstki nie została jeszcze do końca poznana, uważa się jednak, że odpowiada ona za procesy tworzenia się synaps (połączeń) pomiędzy poszczególnymi komórkami nerwowymi. Mutacje genu FMR1 doprowadzają do tego, że białko FMRP nie funkcjonuje prawidłowo – zakłóceniom ulega wtedy wytwarzanie się połączeń pomiędzy neuronami i to właśnie miałoby stanowić podstawowy patomechanizm, w związku z którym u chorych pojawiają się ich dolegliwości.
Objawy zespołu kruchego chromosomu X: zaburzenia intelektualne, ale i dysmorfia
Podstawowym objawem zespołu kruchego chromosomu X jest niepełnosprawność intelektualna. Przybierać ona może różny stopień, większość jednak pacjentów ma IQ w przedziale od 20 do 70. Zaburzenia intelektualne przybierać mogą rozmaitą formę: początkowo zauważalne może być opóźnienie w pojawianiu się tzw. kroków milowych w rozwoju dziecka (np. siadania czy chodzenia), później zaś mogą występować utrudnienia w rozwoju mowy, a jeszcze później znacznego stopnia trudności w zdobywaniu kolejnych umiejętności szkolnych.
Same jednak zaburzenia intelektualne nie są niestety jedynymi problemami spotykanymi u dzieci z zespołem łamliwego chromosomu X. Występować mogą u nich również problemy w kontaktach społecznych (np. trudności z nawiązywaniem kontaktu wzrokowego czy znacznego stopnia wstydliwość), ale i zachowania agresywne czy ruchy stereotypowe (np. nieuzasadnione machanie rękoma).
Dodatkowo u chorych z zespołem kruchego chromosomu X częściej spotykane są inne problemy, takie jak np. infekcje zatok i ucha środkowego, refluks żołądkowo-przełykowy, napady padaczkowe czy zaburzenia nastroju.
Zdarza się, że poza objawami zespołu kruchego chromosomu X, pacjenci mają również pewne charakterystyczne cechy dotyczące budowy ich ciała. Tutaj wspomina się przede wszystkim o:
- pociągłej, długiej twarzy z wysokim czołem
- odstawaniu uszu
- wystającej żuchwie (czyli o prognatyzmie)
- wyjątkowo dużym obwodzie głowy
- makroorchidyźmie (zjawisko występujące u chłopców, związane z powiększeniem powyżej przeciętnej objętości jąder)
- nadmiernej ruchomości w obrębie stawów.
Rozpoznawanie zespołu kruchego chromosomu X
Jednoznaczną i pewną diagnozę zespołu kruchego chromosomu X postawić można dopiero po wykonaniu badań genetycznych. Obecnie standardowym badaniem, wykonywanym przy podejrzeniu tej jednostki, jest analiza DNA metodą reakcji łańcuchowej polimerazy.
To właśnie na drodze tego badania możliwe jest stwierdzenie, że u badanego istnieje nadmierna ilość powtórzeń nukleotydowych w obrębie chromosomu X.
Tutaj właśnie warto wspomnieć, skąd w ogóle wzięła się nazwa choroby. Otóż do zdiagnozowania tej jednostki konieczne jest powielenie chromosomu X – w trakcie tej czynności pojawiać się może w jego obrębie przewężenie. W miejscu tym chromosom jest mniej wytrzymały – sprawia to, że podczas obróbki laboratoryjnej często dochodzi do jego pękania, i dlatego właśnie schorzenie, w którego przypadku może dochodzić do takiego problemu, nazywane jest zespołem kruchego chromosomu X.
Warto jeszcze wspomnieć i o tym, u kogo powinny być wykonane badania w kierunku zespołu łamliwego chromosomu X. O tym, że takie analizy zleca się u osoby z podejrzeniem tej jednostki, przekonywać nikogo nie trzeba.
Badania warto jednak wykonywać również i u innych osób – przede wszystkim u rodziców dziecka z zespołem łamliwego chromosomu X. Analizy te są przydatne chociażby do tego, aby ocenić ewentualne ryzyko wystąpienia problemu w kolejnych ciążach danej pary. W sytuacji zaś, kiedy rodzice ze zdiagnozowaną premutacją lub mutacją zajdą w ciążę, możliwe jest również i wykonanie badań prenatalnych, dzięki którym jeszcze przed urodzeniem się dziecka możliwe jest stwierdzenie, czy będzie ono cierpiało na zespół kruchego chromosomu X.
Różnicowanie zespołu kruchego chromosomu X: jakie jednostki bierze się pod uwagę?
Pojawiające się w przebiegu zespołu łamliwego chromosomu X odchylenia są dość charakterystyczne, mogą one jednak występować również i w innych chorobach – z tego powodu przed postawieniem ostatecznej diagnozy konieczne jest wykluczenie tego, że objawy istniejące u pacjenta spowodowane są innym schorzeniem.
W diagnostyce różnicowej zespołu kruchego chromosomu X brane są pod uwagę przede wszystkim:
- zaburzenia hiperkinetyczne
- autyzm
- zespół Retta
- zespół Pradera-Williego.
Jak leczy się zespół łamliwego chromosomu X?
Nadmiernej ilości nukleotydów z chromosomu X – przynajmniej obecnie – wyciąć się po prostu nie da. Przyczynowe leczenie zespołu kruchego chromosomu X na ten moment niestety nie jest więc dostępne. Pacjenci nie są jednak pozostawiani sami sobie – możliwe jest zaproponowanie im szeregu oddziaływań terapeutycznych, których celem jest doprowadzenie do jak najlepszego funkcjonowania pacjenta. Mowa tutaj o terapii behawioralnej, ale i o terapii logopedycznej, treningach umiejętności społecznych czy o terapiach zajęciowych. Pomocniczo – w przypadku występowania np. znacznego stopnia zachowań agresywnych czy zaburzeń lękowych – u pacjentów z zespołem łamliwego chromosomu X może być wdrażane leczenie farmakologiczne.
Rokowania osób z zespołem kruchego chromosomu X
Rzeczywiście podstawowym problemem w przypadku zespołu kruchego chromosomu X jest niepełnosprawność intelektualna, nie jest jednak tak, że każdy pacjent obarczony tą jednostką będzie musiał przez całe swoje życie być otoczony opieką innych ludzi. Według statystyk do około 45% kobiet z tą chorobą i do prawie 10% mężczyzn, w wieku dorosłym, ma szanse osiągnąć wysoki poziom samodzielnego funkcjonowania.
O tym, czy tak rzeczywiście będzie, decyduje nie tylko to, jakiego stopnia mutacja istnieje u pacjenta, ale i inny aspekt. Mowa tutaj o szybkości wdrożenia oddziaływań terapeutycznych: im szybciej zostaną one rozpoczęte, tym większe szanse na to, że poziom funkcjonowania pacjenta w dorosłym życiu będzie lepszy.
