"Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego to powieść, w której pisarz nawiązuje do wydarzeń i doświadczeń ze swojej młodości, kiedy był uczniem kieleckiego gimnazjum. W utworze opowiada o losach młodzieży dorastającej pod zaborami, wskazuje na zagrożenie rusyfikacją, a także udziela wskazówek, jak rozwiązać ten problem. Zgodnie z duchem pozytywizmu, autor pokazuje również los chłopa, który dąży do poprawy swojej pozycji społecznej. "Syzyfowe prace" zostały uznane za jeden z ważniejszych utworów tej epoki, nie tylko przedstawiający dążenia zaborców do tego, by zniszczyć kulturę polską, ale również pokazujący, że zawsze należy dążyć do obranego celu, nawet jeśli ta droga nie jest łatwa.
Spis treści
Geneza "Syzyfowych prac"
Stefan Żeromski napisał powieść na podstawie własnych doświadczeń. Gimnazjum w Kielcach w książce zostało opisane jako szkoła w Klerykowie. Autor głęboko przeanalizował proces wynaradawiania, jakiego dokonali zaborcy, zakazując w szkołach porozumiewania się w języku polskim, a także czytania dzieł polskiej literatury. Uczniowie, zmuszeni do czytania dzieł Puszkina, Gogola czy Dostojewskiego, a także do komunikowania się w języku zaborcy, krok po kroku byli poddawani rusyfikacji. Utwór jest wyrazem głębokiego sprzeciwu przeciwko temu systemowi.
Czas publikacji utworu
Powieść po raz pierwszy została opublikowana w 1897 roku we Lwowie. Z oczywistych przyczyn autor wydał ją pod pseudonimem "Maurycy Zych".
Czytaj: O czym jest "Latarnik" Henryka Sienkiewicza?
Problematyka utworu
W "Syzyfowych pracach" Stefan Żeromski zwraca uwagę na bezwzględną politykę zaborcy, który stara się wyplenić kulturę polską. W placówkach edukacyjnych młodzież poddawana jest bezwzględnej rusyfikacji, zabronione jest czytanie utworów polskich pisarzy, nie wolno używać języka polskiego. Uczniowie poddawani są inwigilacji, zastraszeni, nieustannie obserwowani.
Pisarz porównuje naukę w szkole do pobytu w więzieniu. Uczniowie, którzy zostaną przyłapani na złamaniu szkolnego regulaminu, poddawani są okrutnym karom, m.in. chłoście. Nauczyciele lekceważą polską kulturę, starając się zniszczyć wszelkie ślady polskości.
Żeromski widzi rozwiązanie tej sytuacji w lekturze dzieł polskich pisarzy. Uczniowie, czytający "Redutę Ordona" czy "Dziady" uczą się patriotyzmu, rozbudzają swoje narodowe uczucia i zyskują wiedzę na temat prawdziwych wydarzeń historycznych.
Streszczenie "Syzyfowych prac"
Bohaterem książki jest Marcinek Borowicz, którego rodzice posyłają do szkoły w Owczarach. Za naukę chcą płacić nauczycielowi plonami ze swojej ziemi. Tam chłopak odbiera podstawy edukacji, uczy się również języka rosyjskiego w stopniu umożliwiającym mu podjęcie nauki w gimnazjum.
Następnie z matką wybiera się na egzaminy wstępne do placówki w Kielcach. Zdaje egzaminy, dostaje się do szkoły i przeprowadza się na stancję do pani Przepiórkowskiej.
Gdy rozpoczyna naukę, jego matka umiera. Chłopak zagłębia się w szkolnym życiu, komunikuje się tylko po rosyjsku i obserwuje, jak nauczyciele lekceważą Polaków. Profesorowie są Rosjanami — dyrektorem gimnazjum jest Kriestoobriadnikow, inspektorem Zabielskij, a nauczycielem historii Kostriulew. Uczniowie, a razem z nimi Marcinek, poddawani są systematycznej i bezwzględnej rusyfikacji.
Do klasy dołącza nowy uczeń, Andrzej Radek, syn fornala. Chłopak intensywnie się uczy, by dogonić rówieśników i nadrobić wszystkie braki. Pewnego dnia na lekcji historii jeden z uczniów, Walecki, odważa się głośno zaprotestować przeciwko nauczycielowi, który twierdzi, że katolickie zakonnice mordują swoje dzieci. Borowicz zaczyna z niego kpić, pozostała część klasy staje po stronie Marcinka, a Walecki zostaje poddany karze chłosty.
Nauka w szkole toczy się swoim torem. Uczniowie nie mogą czytać polskich utworów, dozwolone są wyłącznie dzieła rosyjskich pisarzy. Nie wolno im komunikować się w języku polskim, a każde złamanie regulaminu jest surowo karane. Uczniowie są nieustannie obserwowani, nie tylko w szkole, ale także na stancjach.
Borowicz przeżywa swoje pierwsze młodzieńcze uczucie do Anny Stogowskiej, "Biruty", córki lekarza, którą spotyka na spacerach w parku. Para nie zamienia ze sobą jednak nawet słowa, ich "związek" toczy się jedynie w myślach Borowicza, a także w spojrzeniach. To dzięki nim Borowicz wie, że dziewczyna odwzajemnia jego uczucie.
W szkole pojawia się nowy uczeń, który rozbudza w chłopakach uczucia patriotyczne. Gimnazjaliści zaczynają czytać dzieła Mickiewicza, Słowackiego, "Historię powstania listopadowego". Zaczynają rozumieć, że nauczyciele zatajali przed nimi fakty historyczne. Borowicz czuje się oszukany przez system oświaty. Zaczytuje się w "Dziadach" Adama Mickiewicza, czyta książki historyczne czy broszury polityczne. Jest poruszony, że przez 8 lat nauki szkolnej nie uczył się prawdy historycznej.
Na koniec utworu Borowicz dowiaduje się, że lekarz Stogowski z całą rodziną został zesłany w głąb Rosji. Chłopak jest załamany.
