Spis treści
Co to są głoski? Głoska to najmniejsza, niepodzielna, słyszana i mówiona cząstka mowy, to realny dźwięk mowy. Nie da się mówić o głoskach, nie wspominając jednocześnie o literach. Te dwa pojęcia występują niejako łącznie, zazębiają się, lecz istnieje między tymi dwoma pojęciami zasadnicza różnica. Litera to graficzny znak głoski, najmniejsza pisana część mowy, służy do oddania na papierze głoski. Zatem, głoski słyszymy i wymawiamy, w odróżnieniu do litery, którą widzimy i zapisujemy.
Aby poprawnie podzielić wyraz na głoski, należy najpierw wymówić go, powiedzieć powoli, ale głośno. Potem trzeba spróbować wyodrębnić w nim wszystkie słyszalne dźwięki mowy, zwracając uwagę na dwuznaki oraz literę „i”, która nie zawsze oznacza głoskę.
Czytaj: Czym są głoski dźwięczne i bezdźwięczne? Jak je odróżnić?
Czytaj:
Dzielenie na sylaby - jak nauczyć dziecko dzielenia na sylaby
Jak nauczyć dziecko czytać? Nauka czytania sylabami, metoda literowa, czytanie globalne
Głoska a litera
Zazwyczaj jest tak, że jednej wymawianej głosce w danym wyrazie przypada jedna zapisana litera, np.: b-u-d-a (4litery, 4 głoski), k-o-t-e-k (5 liter, 5 głosek), p-a-r-a-s-o-l (7 liter, 7 głosek), k-o-m-p-u-t-e-r (8 liter, 8 głosek). Nie zawsze jednak tak jest, to byłoby zbyt oczywiste. Należy pamiętać, że przy dzieleniu wyrazów na głoski nie należy sugerować się tym, jak dany wyraz pisze się, lecz tym, jak się go wymawia. Zdarza się, że nie każda litera w wyrazie jest wymawiana, a jedną głoskę oznacza się w piśmie za pomocą dwóch, a nawet trzech liter.
Jak liczyć głoski?
Czyli, dla przykładu: Głoska może być zapisana jedną literą, np. s-o-k (liczba liter -3, liczba głosek – 3), dwiema, np. sz-o-p-a (liczba liter – 5, liczba głosek – 4), lub trzema literami, np. dzi-e-c-k-o (liczba liter – 7, liczba głosek – 5). Jak wyraźnie widać w powyżej zaprezentowanych przykładach, liczba liter i głosek w tym samym wyrazie może być inna.
Czytaj:
Lektury klasa 4 w roku szkolnym 2018/2019
Dyktando klasa 4: zasady ortograficzne i przykładowe dyktando dla uczniów klasy 4
Jakie są głoski?
Podział głosek:głoski ustne - przy ich wymawianiu powietrze przechodzi tylko przez usta, np. a, o, u, i, b, t, k, l, r, f, w, z i nne ale bez nosowychgłoski nosowe - przy ich wymawianiu powietrze przechodzi nie tylko przez usta, ale też przez nos, np. ą, ę, m, n, ń, nʼ, mʼ.głoski sonorne – to spółgłoski dźwięczne, które nie mają odpowiedników bezdźwięcznych, np. m, mʼ, n, n, ł, l, rgłoski dźwięczne - przy ich wymawianiu drgają wiązadła głosowe (b, d, g, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, j, m, n, l, ł, r oraz wszystkie samogłoski)głoski bezdźwięczne - przy ich wymawianiu nie drgają wiązadła głosowe (p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz, f, ch)spółgłoski miękkie - środek języka wędruje ku podniebieniu (ś, ź, ć, dź, ń, pʼ, bʼ, fʼ', wʼ, mʼ, nʼ , kʼ, gʼ, chʼ,l, j)spółgłoski twarde - środek języka zajmuje inne położenie, znajduje się w innym miejscu (s, z, c, dz, p, b, f, w, m, l, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz, dż, r, ł)
Natomiast uporządkowany zespół liter oznaczający dźwięki danego języka stanowi alfabet (inaczej abecadło). W języku polskim jedną głoskę może odzwierciedlać albo jedna litera (np. a, b, c, d, e, f, itd.), albo litera z kreską, kropką lub ogonkiem (np. ź, ż, ę), albo dwuznak (np. cz, sz, ch, rz, dz). To ważne – wymawia się zawsze głoski, a nie litery.
Czytaj także: Jak nauczyć dziecko czytać? Nauka czytania sylabami, metoda literowa
Samogłoski i spółgłoski
Warto również napisać w tym miejscu, co to jest samogłoska i spółgłoska. Samogłoski to dźwięczne głoski, które są melodią mowy. Pomagają również wyrazić emocje. Podczas artykulacji słychać tylko jedną głoskę, mówioną w nieco rozciągnięty sposób, np.: a-aaaaa, e-eeeee … itd. W języku polskim wyróżniamy osiem samogłosek: (a, o, e, u –ó, y, i, ą, ę).
1. Podział samogłosek ze względu na sposób nacisku na podniebienie miękkie. Wyróżnia się: głoski ustne: a, e, y, i, ogłoski nosowe: ą, ę2. Podział samogłosek ze względu na położenie języka w jamie ustnej. ruch poziomy języka pozwala rozróżnić: głoski przednie (e, ę, i, y), głoskę środkową (a) oraz głoski tylne (ą, o, u (ó))ruch pionowy języka pozwala wyróżnić: głoskę niską (a), głoski średnie (e, ę, o, ą) oraz głoski wysokie (i, y, u) 3. Podział samogłosek ze względu na kształt warg w czasie ich wymawiania. głoski okrągłe: o, ą, u głoski płaskie: i, y, e, ę głoskę obojętną: a
Spółgłoski to głoski, których artykulacja wymaga zamknięcia lub zbliżenia narządów mowy. To powoduje oczywiście, że podczas wymowy słychać coś więcej niż tylko jedną głoskę, np.: wymawiając głoskę „d” słychać :d” i „e” lub „d” i „y” – zależy, jak kto wymawia. Spółgłoskami są wszystkie inne litery alfabetu, które nie są samogłoskami, czyli: b, c, ć, d, f, g, h, j, k,l, m, n, p, r, s, t, w, z, ż, ź.
Różnice między samogłoskami a spółgłoskami są następujące:
- aby poprawnie i wyraźnie wymawiać samogłoski, otwiera się szerzej jamę ustną niż przy wymowie spółgłosek,- samogłoski są zatem donośniejsze niż spółgłoski,- samogłoski tworzą sylaby same w izolacji lub w towarzystwie spółgłosek, np.: O-la, bu-da, pa-ra-sol, natomiast same spółgłoski nie tworzą nigdy sylab w języku polskim.
Połączenia liter: ch, cz, dz, dź, dż, sz, rz oznaczają też tylko jedną głoskę, bo są to dwuznaki. Dlatego też np. w wyrazie: ch-rz-a-n widzimy 6 liter, a słyszymy 4 głoski. Podobnie w wyrazie: p-rz-e-d-sz-k-o-l-a-cz-e-k jest 15 liter, ale 12 głosek.
Litera i
Zajmując się tematem głosek, nie sposób powiedzieć również o zmiękczeniach i funkcji jaką pełni głoska „i” w wyrazach. Zmiękczenia oznacza się w języku polskim za pomocą kreski nad literą (lub apostrofem za nią) lub za pomocą znaku „i”. Połączenia takie jak: mi, pi, si, wi mogą oznaczać jedną lub dwie głoski.
Litera „i” jest znakiem głoski jedynie wtedy, gdy słyszymy ją w danym słowie wyraźnie i wymawiamy, np. g’-i-t-a-r-a, p’-i-w-ń-i-c-a, w-i-d-ł-y, p-i-ł-k-a, m-i-ł-o-ś-ć, s’-ł-a, s-i-w-y, w-o-z’-i-ć, p-ł-a-c-i-ć.
Jeżeli natomiast litera „i” nie jest słyszana i wymawiana, nie jest ona znakiem głoski, lecz jej zmiękczeniem, występuje przed nią, np. w następujących wyrazach: z’-o-ł-a, w’-a-d-r-o, s’-n’-e-k, w’-o-s-n-a, c’-a-s-t-o, z’-e-l-e-ń,s’-a-n-o, z’-e-w-a-ć, p’-e-s, k-a-w’-a-r-n’-a.
- Jeżeli litera „i” występuje przed samogłoską, nie oznacza ona głoski, a jest tylko znakiem zmiękczenia poprzedzającej ją spółgłoski.
- Natomiast kiedy litera „i” występuje przed spółgłoską albo na końcu wyrazu, oznacza samodzielną głoskę, przy jednoczesnym założeniu, że zawsze jest znakiem zmiękczenia poprzedzającej ją spółgłoski.
- Wyrazy, w których „i” występuje po samogłosce, są bardzo rzadkie, prawie, w ogóle nie występują.
- Z kolei jeżeli litera „i” występuje na początku wyrazu oznacza samodzielną głoskę. Jeżeli spółgłoska miękka występuje przed samogłoską, jej miękkość oznacza się za pomocą litery „i”.
- Jeśli spółgłoska miękka występuje przed inną spółgłoską, jej miękkość oznacza się za pomocą kreski.
- W różnych wyrazach ta sama głoska może być oznaczana na różne sposoby. Oto przykłady: kura-żółw, rzeka – żuk, chór – hałas, świnka – siodło, dźwięk – dziecko.
