Rzeczownik: co to za część mowy i na jakie odpowiada pytania?

Spis treści

1. Rodzaje rzeczowników
2. Odmiana rzeczownika
3. Odmiana przez przypadki a oboczność tematu
4. Rzeczowniki nieodmienne
5. Na jakie pytania odpowiada rzeczownik?
6. Odmiana rzeczownika przez liczby
7. Rzeczowniki mające tylko liczbę pojedynczą
8. Rzeczowniki odczasownikowe
9. Podział rzeczowników w języku polskim
10. Rzeczowniki abstrakcyjne
11. Rzeczowniki konkretne

Dalsza część treści pod materiałem wideo

Rodzaje rzeczowników

W języku polskim rzeczowniki w liczbie pojedynczej przyjmują jeden z trzech rodzajów: męski, żeński lub nijaki, a w liczbie mnogiej – męskoosobowy (te, które w l. poj. mają) albo niemęskoosobowy (pozostałe). To istotna różnica w stosunku do czasowników, które odmieniają się przez rodzaje, a więc zmieniają formę w zależności od rodzaju, podczas gdy każdy rzeczownik ma określony, stały rodzaj.

• Rzeczowniki rodzaju męskiego na ogół kończą się spółgłoską (stół, kot, mechanik), wyjątkowo samogłoską –o, (dziadunio, Zbynio, psisko), –a (sędzia, mężczyzna, idiota, w liczbie mnogiej także bracia) lub –y (np. dzielnicowy, przyboczny).
• Rzeczowniki rodzaju żeńskiego z reguły kończą się samogłoską –a (np. nauka, rodzynka, papuga) lub –i (np. wychowawczyni, monarchini), wyjątkowo spółgłoską (noc, poręcz, mysz, płeć, krew).
• Rzeczowniki rodzaju nijakiego najczęściej kończą się samogłoską –o (np. dziecko, biurko, krzesło, kaczątko, oko, niebo), –e (np. powietrze, zakole, zadanie, ćwiczenie) lub –ę (np. prosię, pisklę, źrebię).

Co ciekawe, w związku z historycznym rozwojem języka polskiego niektóre rzeczowniki zmieniły rodzaj. W „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza jest mowa o „krzesła poręczu” (rodzaj męski), dziś jednak powiedzielibyśmy: „poręczy krzesła” (rodzaj żeński).

W XIX wieku również słowo album podobnie jak np. liceum czy muzeum miało rodzaj nijaki, podczas gdy dziś ma rodzaj męski.

Z drugiej strony, spotykamy się także z rzeczownikami, które mają podwójny rodzaj – np. profesor słownikowo ma rodzaj męski, mówi się jednak: ta profesor (Kowalska) wykłada na uniwersytecie. Podobnie zachowują się rzeczowniki takie jak minister, premier, ale też sierota, skarżypyta czy mądrala.

Czytaj: Części mowy: rzeczownik, przymiotnik i czasownik. Co trzeba o nich wiedzieć?

Przysłówek: co to za część mowy?

Zaimek - czym jest zaimek, na jakie odpowiada pytania i kiedy używa się zaimków?

Odmiana rzeczownika

Jako odmienna część mowy rzeczownik odmienia się przez przypadki oraz przez liczby. Przyjrzyjmy się im kolejno.

Odmiana rzeczownika przez przypadki

Odmiana przez przypadki to inaczej deklinacja. W języku polskim mamy 7 przypadków. Są to kolejno:

• Mianownik – kto? co? (np. kto to jest, co to jest? – Janek, szkoła, dom, kot) – jest to podstawowa forma każdego rzeczownika
• Dopełniacz – kogo? czego? (np. kogo nie ma, czego nie ma? – Janka, szkoły, domu, kota)
• Celownik – komu? czemu? (np. komu, czemu poświęcę czas? – Jankowi, szkole, domowi, kotu)
• Biernik – kogo? co? (np. kogo lubię? co lubię? – Janka, szkołę, dom, kota)
• Narzędnik – z kim? z czym? (np. z kim, z czym wiążesz plany? – z Jankiem, ze szkołą, z domem, z kotem)
• Miejscownik – o kim? o czym? (np. o kim, o czym myślisz? – o Janku, o szkole, o domu, o kocie)
• Wołacz – o! (np. Janku! Szkoło! Domu! Kocie!)

Co łatwo prześledzić, odmiana przez przypadki na ogół wiąże się ze zmianą końcówki wyrazu, podczas gdy temat wyrazu pozostaje niezmienny (dom ø, dom-u, dom-owi, dom ø, dom-em, dom-u, dom-u).

Ponadto najczęściej właśnie końcówka wyrazu informuje nas o tym, w jakim przypadku określony rzeczownik występuje w zdaniu, ale nie zawsze. Słowo szkole może być zarówno celownikiem, jak i miejscownikiem, a Janka dopełniaczem lub biernikiem.

O tym, w jakim przypadku występuje dany rzeczownik, upewnia nas więc kontekst, czyli pozostała treść zdania czy w ogóle tekstu, w którym ten rzeczownik się pojawił.

Jednocześnie niekiedy rzeczownik w określonym przypadku (najczęściej w mianowniku, choć nie jest to regułą) ma tylko temat, bez żadnej końcówki (dom ø; lód ø; odwilż ø; fortepian ø; drwa ø – drew ø). Brak końcówki przy deklinacji zapisuje się za pomocą widocznego tu symbolu ø.

Czytaj: Nie z czasownikami - jak prawidłowo piszemy nie z czasownikami

Nie z przysłówkami - zasady pisowni i przykłady

Nie z przymiotnikami - zasady pisowni i ćwiczenia

Odmiana przez przypadki a oboczność tematu

W powyższych przykładach odmiany rzeczownika przez przypadki widać jednak, że zmianie potrafi ulegać także temat wyrazu, czyli jego rdzeń (szkoł-a – szkol-e; kot-a – koci-e). Taką zmianę nazywamy obocznością tematu.

Oboczność tematu może opierać się na wymianie samogłosek (np. lód ø – lod-u; dąb ø – dęb-u; anioł ø – aniel-e) lub spółgłosek (szkoł-a – szkol-e; ręk-a – ręc-e; matk-a – matc-e) albo zarówno samogłosek, jak i spółgłosek (np. gwiazd-a – gwieździ-e; odwag-a – odwadz-e; drwa ø – drew ø). Z wymiany samogłosek czy spółgłosek może wreszcie wynikać zjawisko skrócenia (bez – bz-u, bz-em) lub rozszerzenia (matk-i – matek ø, matk-ami) tematu wyrazu.

Warto odnotować zjawisko oboczności odmiany, które występuje w przypadku niektórych homonimów, czyli wyrazów o takim samym brzmieniu, ale różnym znaczeniu. Przykład to ucho (człowieka albo naczynia), oko (ludzkie albo oko tłuszczu na powierzchni rosołu), hełm (żołnierza) i Chełm (miasto), lód (zamarznięta woda) i lud (wielka grupa ludzi).

Przykłady: Człowiek ma dwoje uszu, a garnek dwa ucha. W mroku nie widać dobrze koloru ludzkich oczu, a powierzchni zupy – ok. Szeregowy nie wziął hełmu, choć miał jechać do Chełma. W mroźny poranek na placu był lód, więc lud nie wyszedł na ulice.

Rzeczowniki nieodmienne

W języku polskim występują także rzeczowniki nieodmienne. Są to jednak wyłącznie zapożyczenia z innych języków.

Przez przypadki nie odmieniają się m.in.: kiwi (owoc lub ptaszek), kakadu (jedna z papug), atelier (pracownia artysty lub rzemieślnika), bikini (damski strój kąpielowy), taxi (taksówka), kamikaze (japoński żołnierz gotów do wszelkich poświęceń).

Odmiana rzeczownika przez liczby

Odmiana rzeczownika przez liczby współcześnie obejmuje liczbę pojedynczą i liczbę mnogą. Na ogół rozpoznanie jej odbywa się intuicyjnie.

Warto jednak zwrócić uwagę na spotykane także w dzisiejszej polszczyźnie relikty historycznej liczby podwójnej (np. chwycić coś rękoma; wspomniane już oka i ucha – oboczne odmiany rzeczowników oko i ucho; przysłowie mądrej głowie dość dwie słowie).

Większość rzeczowników to rzeczowniki jednostkowe, które w liczbie pojedynczej odwołują się do jednego desygnatu, a w liczbie mnogiej – do wielu (np. stół, stoły). Istnieją jednak także rzeczowniki zbiorowe, które choć występują w liczbie pojedynczej, odnoszą się zawsze do większej liczby desygnatów, czyli opisywanych przedmiotów lub zjawisk (np. młodzież; zboże; brzezina – lasek brzozowy).

Można spotkać także rzeczowniki o cechach zarazem jednostkowych i zbiorowych (np. ziarno – pojedyncze nasiono lub zapas zboża; żołnierz – konkretny wojskowy lub przenośnie ogół wojskowych).

Rzeczowniki mające tylko liczbę pojedynczą

Istnieją ponadto rzeczowniki występujące wyłącznie w liczbie pojedynczej: (odzież; ryż; Polska; igliwie, listowie, kwiecie; szlachta, duchowieństwo i inne nazwy grup społecznych lub stanów; miłość oraz nazwy wielu innych emocji i uczuć; muzyka, matematyka i nazwy wielu innych dziedzin nauki czy twórczości człowieka) oraz wyłącznie w mnogiej (spodnie, nożyczki, drzwi, fusy, obcęgi, chrzciny, andrzejki, ferie, sanki, skrzypce, banialuki).

Są też takie, które w zależności od liczby zmieniają znaczenie (srebro – kruszec, srebra – wyroby z tego kruszcu; szkło – materiał, szkła – soczewki lub naczynia szklane; radość – emocja, radości – przenośnie powody do radości). Warto wreszcie zwrócić uwagę na rzeczowniki, które w liczbie pojedynczej są nieodmienne, a w mnogiej – odmienne (liceum – licea; muzeum – muzea; akwarium – akwaria).

Rzeczowniki odczasownikowe

Uczniom i uczennicom niekiedy sprawiają kłopoty rzeczowniki odczasownikowe, to znaczy tworzone od czasowników – i na pierwszy rzut oka mogące się z nimi mylić.

Jako że czasowniki wyrażają czynności (np. Kasia czyta książkę) lub stany (Janek myje psa), rzeczowniki odczasownikowe na ogół nazywają właśnie czynności (czytanie) i stany (mycie).

Aby odróżnić jedne od drugich, warto się zastanowić, czy dany wyraz odpowiada na pytania czasownika (co robi? co się z nim dzieje? np. sprząta), czy właśnie rzeczownika – tym przypadku odczasownikowego – który odpowiada na pytanie kto? co? (np. sprzątanie).

Co ilustrują podane przykłady, rzeczowniki odczasownikowe najczęściej tworzy się za pomocą przyrostka (czyli cząstki wyrazu) -nie (czytanie) lub -cie (mycie). Warto przy tym pamiętać, że istnieją rzeczowniki, które zależnie od znaczenia mają charakter rzeczowników odczasownikowych lub nie.

Np. mieszkanie to rzeczownik odczasownikowy jako określenie zamieszkiwania gdzieś (np. Mieszkanie na wsi ułatwia kontakt z naturą), ale i rzeczownik konkretny określający po prostu lokal mieszkalny. Podobnie jest z jedzeniem czy piciem – jako określeniem pożywienia bądź napoju (rzeczowniki konkretne) albo (odczasownikowym) określeniem czynności spożywania.

Warto pamiętać!

Nie z rzeczownikami odczasownikowymi piszemy łącznie (podczas gdy nie z czasownikami – rozdzielnie), np. niedotrzymanie terminu (ale: Firma remontowa nie dotrzymała terminu), niepalenie papierosów (ale: Wujek już nie pali papierosów), niezatrzymanie się (ale: Rowerzysta nie zatrzymał się przed przejściem dla pieszych).

Czytaj: Jak pomóc dziecku z dysleksją?

Liczebnik: rodzaje, odmiana, ćwiczenia

Podział rzeczowników w języku polskim

Podział rzeczowników w języku polskim jest kilkustopniowy. Przede wszystkim w oparciu o kryterium typu desygnatów (czyli typu obiektów, które nazywamy właśnie za pomocą rzeczowników) dzielimy je na abstrakcyjne i konkretne.

Rzeczowniki abstrakcyjne

Rzeczowniki abstrakcyjne określają zjawiska, których nie da się doświadczyć za pomocą zmysłów – dotyku, wzroku, słuchu, węchu, smaku.

Do rzeczowników abstrakcyjnych zaliczymy więc m.in.: nazwy uczuć (miłość, przyjaźń, niechęć) czy emocji (radość, tęsknota, strach) oraz wszelkie inne zjawiska, pojęcia, cechy czy czynności nieuchwytne zmysłowo, jak myśl, myślenie, sprawiedliwość, dzieciństwo, sztuka.

Rzeczownikiem abstrakcyjnym będzie też cecha oderwana od fizycznie istniejącego obiektu, np. czerwień jako określenie każdego wystąpienia koloru czerwonego, bez związku z jakimś konkretnym przedmiotem o tej barwie (np. w zdaniu: Czy lubisz czerwień? – jest to pytanie bardzo ogólne, nie o daną rzecz w kolorze czerwonym, tylko o kolor czerwony na

Rzeczowniki konkretne

Rzeczownik konkretny to z kolei taki, który określa zjawiska i przedmioty rozpoznawane przez człowieka za pomocą wspomnianych zmysłów, a więc te, które można dotknąć, zobaczyć, usłyszeć itd., np.: dom, kot, hałas, zapach, słodycz. Do tej grupy zaliczymy nazwy wszystkich rzeczy, które nas fizycznie otaczają.

Rzeczowniki konkretne dzieli się następnie na żywotne i nieżywotne.

• Rzeczowniki żywotne

Rzeczowniki żywotne oznaczają ludzi (mama, sprzedawca, warszawiak, Francuz) i zwierzęta (pies, krowa, mucha), a także uosobione pojęcia i wyrażenia, czyli takie pojęcia i wyrażenia, którym człowiek nadał cechy ludzkie (np. krasnoludek, anioł, Apollo – w wierzeniach starożytnych Greków bóg sztuki).

• Rzeczowniki nieżywotne

Rzeczowniki nieżywotne to z kolei te, które oznaczają przedmioty (stół), czynności (gotowanie), stany (sen) i zjawiska (deszcz), ale także rośliny (drzewo, róża, kaktus). Rzeczowniki żywotne dzielą się wreszcie na osobowe i nieosobowe. Rzeczowniki osobowe określają ludzi, a rzeczowniki nieosobowe – zwierzęta.