Rodzaje zdań podrzędnie złożonych to zagadnienie niezbyt skomplikowane, jednak aby stało się jasne, warto przypomnieć sobie albo poznać części zdania. Wyróżniamy ich pięć, a w największym uproszczeniu są to:
- podmiot – obiekt wykonujący czynność lub podlegający czynności, np. Po studiach bystry Tomek został lekarzem w przychodni,
- orzeczenie – wskazanie na czynność wykonywaną przez podmiot lub obejmującą go, np. Po studiach bystry Tomek został lekarzem w przychodni (na ogół jest to czasownik, jednak tu mamy orzeczenie imienne – tzn. złożone z czasownika „zostać”, tzw. łącznika, oraz rzeczownika „lekarz”, tzw. orzecznika; w roli łącznika najczęściej występują czasowniki: być, stać się, zostać, wydawać się),
- przydawka – określenie rzeczownika lub zaimka rzeczownego, m.in. podmiotu, np. Po studiach bystry Tomek został lekarzem w przychodni,
- dopełnienie – dopowiedzenie lub uzupełnienie czynności wyrażonej orzeczeniem, np. Po studiach bystry Tomek został lekarzem w przychodni,
- okolicznik – określenie czynności wyrażonej orzeczeniem, np. Po studiach bystry Tomek został lekarzem w przychodni.
Spis treści:
- Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: podmiotowe
- Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: orzecznikowe
- Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: przydawkowe
- Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: dopełnieniowe
- Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: okolicznikowe
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe czasu
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe miejsca
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe sposobu
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe stopnia i miary
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe przyczyny
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe celu
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe warunku
- Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe przyzwolenia
W powyższym przykładzie z młodym lekarzem w roli głównej mamy do czynienia ze zdaniem pojedynczym, czyli takim, które zawiera tylko jedno orzeczenie. Zamiast dowolnej części zdania mogłoby tu jednak wystąpić odrębne zdanie (z własnym orzeczeniem), w opisowej formie ukazujące określony element opowiastki o Tomku.
Wtrącenie tego nowego zdania w zdanie główne spowodowałoby powstanie zdania złożonego podrzędnie – odpowiednio: podmiotowego, orzecznikowego, przydawkowego, dopełnieniowego lub okolicznikowego.
Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: podmiotowe
Zdanie podrzędnie złożone podmiotowe to takie, w którym zdanie podrzędne [P] dostarcza informacji o podmiocie lub zastępuje podmiot pytania nadrzędnego [N], czyli odpowiada na pytania: kto?, co?
Trzeba w tym miejscu podkreślić, że rola zdania składowego – nadrzędna lub podrzędna – w żaden sposób nie wpływa na kolejność obu elementów w zdaniu złożonym [oznaczaną cyframi – 1, 2 itd.] np.:
Wreszcie stało się to, na co czekała [1N: Wreszcie stało się – co? 2P: To, na co czekała]
Kto ma wiernych przyjaciół, jest bogaczem [2N: Jest bogaczem – kto? 1P: Kto ma wiernych przyjaciół]
Wydawało im się, że słyszą muzykę [1N: Wydawało im się – co? P: Że słyszą muzykę]
Najwyższą nagrodę otrzymają ci, którzy poprawnie wytypowali sześć liczb [1N: Najwyższą nagrodę otrzymają – kto? 2P: ci, którzy poprawnie wytypowali sześć liczb]
Nikt, kogo pytałam o drogę, nie znał angielskiego [1N: Nikt nie znał angielskiego – kto? 2P: kogo pytałam o drogę]
Czytaj:
- Rzeczownik: co to za część mowy i na jakie odpowiada pytania?
- Jak napisać wypracowanie?
- Jak napisać zaproszenie?
UWAGA. Warto zauważyć, że w ostatnim przykładzie zdanie podrzędne przerwało ciągłość zdania nadrzędnego. Na wykresie dwie części zdania nadrzędnego oznaczylibyśmy jako 1a (Nikt), 1b (nie znał angielskiego). Może się też zdarzyć sytuacja odwrotna – z przerwanym ciągiem zdania podrzędnego.
Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: orzecznikowe
Zdanie podrzędnie złożone orzecznikowe to struktura, w którym zdanie podrzędne dostarcza informacji o orzeczeniu, a więc odpowiada na pytania orzecznika: kim jest, stał się, został? czym jest, stał się, został? jaki jest, stał się, został, wydawał się, okazał się?, np.:
Nie zawsze był tym, kim jest dziś [1N: Nie zawsze był tym – był kim? 2P: kim jest dziś]
Oni już tacy są, że nie pomogą [1N: Oni już tacy są – są jacy? 2P: (tacy), że nie pomogą]
Anna była tą, którą reżyser chciał widzieć w roli głównej [1N: Anna była tą – była którą? 2P: (tą), którą reżyser chciał widzieć w roli głównej]
Okazała się inna, niż kiedyś [1N: Okazała się – jaka? 2P: inna niż (była) kiedyś]
Czytaj:
- Zdania nadrzędne i podrzędne: przykłady, ćwiczenia
- Przymiotnik: co to za część mowy? Pytania, stopniowanie, ćwiczenia
- Czasownik: co to za część mowy? Pytania, rodzaje, odmiana, ćwiczenia
Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: przydawkowe
Zdanie podrzędnie złożone przydawkowe to ta konstrukcja, w której zdanie podrzędne występuje w roli przydawki, zatem odpowiada na pytania: jaki, jaka, jakie?, który, która, które?, czyj, czyja, czyje?, a także ile? oraz czego, z czego?, np.:
Sprzedali jej jabłka, które były niedojrzałe. [1N: Sprzedali jej jabłka – jakie? 2P: (takie), które były niedojrzałe]
Spotkałem piosenkarza, o którym opowiadała mi siostra. [1N: Spotkałem piosenkarza – którego? 2P: (tego), o którym opowiadała mi siostra]
Złoty pociąg będzie tego, kto zdoła go odnaleźć. [1N: Złoty pociąg będzie tego – będzie czyj? 2P: (tego), kto zdoła go odnaleźć]
Miał na życie tylko tyle pieniędzy, ile zostało po spłaceniu pożyczki. [1N: Miał na życie tylko tyle pieniędzy – ile? 2P: (tyle), ile zostało po spłaceniu pożyczki]
Nie było w jego domu niczego, czego by sam nie kupił. [1N: Nie było w jego domu niczego – czego nie było? 2P: czego by sam nie kupił]
Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: dopełnieniowe
Zdanie podrzędnie złożone dopełnieniowe to takie, w którym zdanie podrzędne zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego. Poznamy je po tym, że odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyli wszystkich oprócz mianownika i wołacza), m.in.: kogo, czego?, komu, czemu?, kogo, co?, z kim, z czym? o kim, o czym?, np.:
Nie obawiaj się, że on ci coś zrobi. [1N: Nie obawiaj się – czego? 2P: (tego), że on ci coś zrobi]
Nie wierz temu, co mówią ludzie. [1N: Nie wierz temu – czemu? 2P (temu), co mówią ludzie]
Tego poślubiła, kogo zesłał jej los. [1N: Tego poślubiła – kogo? 2P (tego), kogo zesłał jej los]
Dbał o to, by jego warsztat wyglądał schludnie. [1N: Dbał o to – o co? 2P: (o to), by jego warsztat wyglądał schludnie]
Zastanawiała się, czy nowy rok okaże się pomyślny. [1N: Zastanawiała się – nad czym? 2P: (nad tym), czy nowy rok okaże się pomyślny]
Rodzaje zdań podrzędnie złożonych: okolicznikowe
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe to takie, które w którym zdanie podrzędne występuje w roli okolicznika zdania nadrzędnego. Odpowiada na pytania okolicznika, a ponieważ tradycyjnie wyróżnia się 8 rodzajów okolicznika (czasu, miejsca, sposobu, stopnia i miary, przyczyny, celu, warunku oraz przyzwolenia), zdania złożone podrzędnie okolicznikowe tworzą dość obszerną i zróżnicowaną grupę. Przyjrzyjmy się im kolejno.
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe czasu – odpowiada na pytanie kiedy?
Wyszła z przyjęcia, gdy poczuła zmęczenie. [1N: Wyszła z przyjęcia – kiedy? 2P: gdy poczuła zmęczenie]
Zanim wrócił z pracy, zrobiło się zupełnie ciemno. [2N: Zrobiło się zupełnie ciemno – kiedy? 1P: zanim wrócił z pracy]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe miejsca – odpowiada na pytania gdzie?, dokąd?
Tam, gdzie byliśmy wczoraj, były piękne kwiaty. [1N: Tam były piękne kwiaty – gdzie? 2P: (tam), gdzie byliśmy wczoraj]
Biegł, gdzie go oczy poniosły. [1N: Biegł – dokąd? 2P: gdzie go oczy poniosły]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe sposobu – odpowiada na pytania jak?, w jaki sposób?
Działaj tak, aby cię doceniano. [1N: Działaj tak – jak? 2P: (tak), aby cię doceniano]
Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz. [2N: Tak się wyśpisz – jak? 1P: (tak), jak sobie pościelesz]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe stopnia i miary – odpowiada na pytanie w jakim stopniu?, w jakiej mierze?
Grzmot był tak silny, że szyby zadrżały. [1N: Grzmot był tak silny – jak bardzo? 2P: (tak bardzo), że szyby zadrżały]
Nagle zrobiło się ciemno, jakby nadeszła noc. [1N: Nagle zrobiło się ciemno – jak bardzo? 2P: (tak bardzo), jakby nadeszła noc]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe przyczyny – odpowiada na pytania dlaczego?, z jakiego powodu?
Nie chciała iść do szkoły, tak bardzo się bała klasówki. [1N: Nie chciała iść do szkoły – dlaczego? 2P: (dlatego, że) tak bardzo bała się klasówki]
Usłyszeliśmy hałas, bo ktoś strącił wazę z postumentu. [1N: Usłyszeliśmy hałas – z jakiego powodu? 2P: bo ktoś strącił wazę z postumentu]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe celu – odpowiada na pytania po co?, w jakim celu?
Aby zarobić na życie, przyjmę każdą pracę. [2N: Przyjmę każdą pracę – po co? 1P: aby zarobić na życie]
Kupiłam mu książkę, żeby wreszcie poznał mojego ulubionego autora. [1N: Kupiłam mu książkę – po co? 2P: żeby wreszcie poznał mojego ulubionego autora]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe warunku – odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem?
Jeśli dobrze napiszesz tę klasówkę, dostaniesz na koniec roku piątkę. [2N: Dostaniesz na koniec roku piątkę – pod jakim warunkiem? 1P: jeśli dobrze napiszesz tę klasówkę]
Zajrzę do sklepu, jeśli tylko zdążę. [1N: Zajrzę do sklepu – pod jakim warunkiem? 2P: jeśli tylko zdążę]
Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe przyzwolenia – odpowiada na pytania mimo co?, mimo czego?
Nie cofnęła danego słowa, choć tak byłoby dla niej wygodniej. [1N: Nie cofnęła danego słowa – mimo co? 2P: choć tak byłoby dla niej wygodniej]
Zauważył swój błąd, ale nie przyznał się do niego. [2N: Nie przyznał się do niego – mimo co? 1P: (mimo że) zauważył swój błąd]
Dodatkowe podziały zdań podrzędnie złożonych
Zdania podrzędnie złożone wszystkich rodzajów (podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, dopełnieniowe i okolicznikowe poszczególnych typów) można także podzielić na przywyrazowe i przyzdaniowe.
Konstrukcja zdania podrzędnie złożonego przywyrazowego zawiera w sobie zaimek względny (np. kto, co, kiedy, gdzie, jak, którędy, skąd, dokąd, ile – zawsze bez znaku zapytania), wskazujący na wybrany rzeczownik, np. Dziewczyna, którą wczoraj poznałem, dziś wyjechała.
W zdaniu podrzędnie złożonym przyzdaniowym z kolei zdanie nadrzędne jest konotowane, tzn. zestawiane z podrzędnym w taki sposób (często z wykorzystaniem spójników, np. że, czy, bo, ponieważ, aby, by, choć, chociaż, jeżeli, jeśli), że tylko razem stanowią całość znaczeniową, np. Nie sądziłem, że tak szybko nauczę się jazdy na łyżwach.
W niektórych zdaniach złożonych podrzędnie, zwłaszcza w okolicznikowych przyczyny, może, ale nie musi występować spójnik (gdy go nie ma, o przyczynowej relacji logicznej wnioskujemy z treści zdania. Analizując strukturę takich zdań, możemy dodatkowo mówić o zdaniu spójnikowym (np. Chciała już iść do łóżka, bo była senna) lub bezspójnikowym (np. Chciała już iść do łóżka, była senna).
