Wigilią nazywamy wieczór poprzedzający święto Bożego Narodzenia. Jej nazwa wywodzi się z języka łacińskiego (vigilare) i oznacza czuwanie, straż nocną, wartę. Wigilijna tradycja współcześnie kojarzona jest głównie z dwunastoma potrawami, choinką i prezentami. Wyjaśniamy, skąd się wzięły te zwyczaje i o której siadać w tym roku do wigilii?
Spis treści
- O której wigilia? Kiedy pierwsza gwiazdka?
- Tradycje wigilijne - pusty talerz
- Tradycje świąteczne - choinka
- Tradycje świąteczne - opłatek
- Tradycje świąteczne - potrawy wigilijne
- Tradycje świąteczne - wręczanie prezentów gwiazdkowych
O której wigilia? Kiedy pierwsza gwiazdka?
Najważniejszym momentem wigilii jest niewątpliwie wieczerza, zwana dawniej postnikiem, świętym wieczorem, kutią. Wieczerza wigilijna jest w Polsce uroczystością kręgu rodzinnego, wyrazem więzi, miłości i życzliwości. Jest to postna uczta obrzędowa mająca swe źródło w przedchrześcijańskich biesiadach.
Wigilia rozpoczyna się wczesnym wieczorem wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdki (na pamiątkę gwiazdki, która pojawiła się nad stajenką betlejemską, choć zdaniem naukowców nie była to gwiazda, lecz raczej kometa).
W 2021 roku nie ma co liczyć na pojawienie się komety, warto jednak wypatrywać gwiazdy. Co ciekawe, każdego roku jako pierwsza pojawia się inne ciało niebieskie: może to być gwiazda Wega, Kapella, a nawet planeta - Mars, Wenus czy Jowisz, jak w ubiegłym roku.
A o której w tym roku pojawia się na niebie pierwsze światełko? W te święta Polsce zachód słońca będzie miał miejsce ok. godz. 15.27. Oznacza to, że niedługo potem na niebie, przy dobrej pogodzie, może pojawić się pierwsza gwiazdka. Do wieczerzy wigilijnej można zatem zasiąść już ok. godziny 16. Zwyczajowo jednak wieczerza rozpoczyna się później - dla większości osób wigilia jest normalnym dniem pracy.
Czytaj również: Co się czyta w wigilię? Ewangelia do czytania przed wieczerzą wigilijną
Jak obchodzi się Święta Bożego Narodzenia w innych krajach?
Tradycje wigilijne - pusty talerz
Obchody kościelne związane z wigilią wprowadzone zostały do liturgii w VI wieku i polegały głównie na poście, czuwaniu oraz modłach wiernych. Ale wigilia to przede wszystkim skarbnica bogatej obrzędowości mającej swe źródło w czasach antycznych i prasłowiańskich.
Wigilia jako okres przygotowań świątecznych, czas oczekiwania na objawienie się sacrum była dniem szczególnym, czasem cudów. Według legend działy się tego wieczoru niestworzone rzeczy. Wierzono, że w wigilię zakwita kwiat paproci (tak jak w noc świętojańską), zwierzęta mówią ludzkim głosem i mogą przepowiadać przyszłość.
W wigilię dusze zmarłych mogły też przybyć z zaświatów na ziemię. Stąd zwyczaj stawiania na stole wigilijnym pustego talerza, który obecnie kojarzony jest on z gotowością przyjęcia niespodziewanego gościa (przecież w wigilię nikt nie powinien być sam). Ale pierwotnie talerz ten przeznaczony był dla zmarłych przodków.
Tradycje świąteczne - choinka
Wigilijny wieczór musiał mieć dawniej (i musi mieć do tej pory) odpowiednią oprawę. Cały wystrój domu, oprócz funkcji czysto estetycznych, niósł za sobą symboliczne, magiczne znaczenia. W kątach izby stawiano snopy zboża, co miało zapewnić dostatek, urodzaj i pomyślną wegetację roślin.
Siano pod obrusem i pod stołem, kładzione na pamiątkę urodzin Jezusa w stajence, miało pierwotnie sprzyjać pomyślnej wegetacji roślin, podobnie jak zielone gałęzie drzew iglastych wtykane za święte obrazy, przytwierdzane do ścian, furtek i płotów domostwa. Ważnym elementem świątecznego wystroju był podłaźnik. Był to czubek iglastego drzewka, gałąź lub druciana obręcz czy słomiana tarcza, przybrana zielonymi gałązkami. Podłaźnik dekorowano jabłkami, ozdobami z opłatka lub papieru, złoconymi nasionami, orzechami. Wieszano go u pułapu nad stołem, gdzie oprócz funkcji ozdobnej miał zapewniać zdrowie domownikom. Na przełomie XVIII i XIX wieku miejsce i rolę podłaźnika oraz snopów zboża powoli zaczęła przejmować choinka, zaszczepiona na polskim gruncie przez rodziny ewangelickie oraz mieszczan niemieckiego pochodzenia.
Choinki pojawiły się najpierw w domach polskiej inteligencji i mieszczaństwa, a wśród ludności wiejskiej najpierw na terenach znajdujących się pod silnymi wpływami niemieckimi.
Na terenach Polski centralnej i południowej jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym choinki były rzadkością. Upowszechniły się dopiero po II wojnie światowej. Choinka, podobnie jak podłaźnik, związana jest z pogańskim kultem wiecznie zielonego drzewka symbolizującego życie wieczne, trwanie, płodność, oś świata, drzewo życia.
W interpretacji chrześcijańskiej przyjmuje znaczenie drzewa wiadomości dobrego i złego, drzewa krzyża, nowonarodzonego Chrystusa będącego źródłem życia.
Tradycje świąteczne - opłatek
Opłatek, bez którego nie wyobrażamy sobie dzisiejszych świąt, pojawił się w polskiej tradycji najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX wieku – najpierw na dworach szlacheckich, potem również w innych stanach, w tym także na wsi, oprócz terenów Warmii i Mazur (tam dopiero w XX wieku dzięki katolickim księżom).
Wierzono, że opłatek ma właściwości dobroczynne i lecznicze a jego obecność w domu przynosi pokój i błogosławieństwo. Istniały także specjalne kolorowe opłatki dla zwierząt, często z zapieczonymi ziołami, które dawano im z resztkami potraw wigilijnych w celu zapewnienia ochrony i dobrego chowu.
Z opłatka robiono ozdoby, które wieszano je na belkach stropowych, podłaźnikach i choinkach. Dzisiaj opłatki wkłada się do listów i kartek świątecznych i wysyła bliskim osobom na znak pamięci i przyjaźni.
Tradycje świąteczne - potrawy wigilijne
Wróćmy jednak do wieczerzy i wigilijnych potraw. Ich liczba zależała od stanu i zamożności. W wielu regionach potraw musiało być dwanaście, co symbolizowało liczbę apostołów i miesięcy w roku.
Jedzenie było postne ale starano się aby było go jak najwięcej, bowiem zapewniało to obfity i bogaty w pożywienie rok. Obowiązywała ogólna zasada aby na stole znalazło się „wszystko z pola, ogrodu, sadu i coś z lasu”, a więc były to głównie kasze, potrawy mączne, mak, warzywa, rośliny strączkowe, owoce oraz miód, orzechy i grzyby.
Wszystkie te składniki mają ważne symboliczne znaczenia, a wiele z wigilijnych potraw to dania typowo żałobne, spożywane niegdyś podczas styp zadusznych, zanoszone na mogiły zmarłych i związane z rytuałami ugaszczania dusz. Każdej z potraw należało spróbować aby zapewnić sobie obfitość jedzenia przez cały rok i aby nie ominęła nas żadna przyjemność. Po wieczerzy śpiewano kolędy, a potem udawano się na pasterkę.
Czytaj również: OZDOBY NA CHOINKĘ: Jak je zrobić samodzielnie - 5 filmów krok po korku
Prezenty dla dzieci. Pomysły na ciekawe i fajne prezenty dla dzieci do 100 zł
Tradycje świąteczne - wręczanie prezentów gwiazdkowych
Dzisiaj najbardziej oczekiwanym momentem wieczoru wigilijnego jest chwila wręczania prezentów gwiazdkowych. Jest to jedna z najmłodszych tradycji wigilijnych w Polsce, rozpowszechniona dopiero w XIX wieku, początkowo wśród ziemiaństwa i bogatych rodzin mieszczańskich, głównie niemieckiego pochodzenia.
Na wsi zwyczaj dawania prezentów jeszcze w I poł. XX wieku należał do rzadkości i tylko dzieci z zamożniejszych rodzin otrzymywały podarki w postaci pierników, jabłek czy orzechów. W zależności od tradycji prezenty przynosi Mikołaj (Polska centralna), Gwiazda (Pomorze), biały konik szemel (Warmia i Mazury), aniołek (Wielkopolska), Dzieciątko Jezus (Górny Śląsk) czy gwiazdka (Lubelszczyzna).
materiały prasowe
