Badanie cytologiczne to podstawowe badanie ginekologiczne, które w wieku rozrodczym powinno się wykonywać raz na 3 lata. Dlaczego jest takie ważne dla zdrowia kobiety? Co oznaczają jego wyniki przedstawiane jako grupy cytologiczne?
Spis treści
- Jak przebiega badanie cytologiczne?
- Jak często robić cytologię?
- Wyniki cytologii - jak je odczytywać?
- Nieprawidłowy wynik cytologii - co dalej?
- Zmiany w obrazie histopatologicznym szyjki macicy
- Rola wirusa HPV w etiologii raka szyjki macicy
Jak przebiega badanie cytologiczne?
Cytologia to proste badanie, które można wykonać podczas zwykłej wizyty u ginekologa. Lekarz prosi o wygodne ułożenie się w fotelu ginekologicznym. W celu uwidocznienia tarczy szyjki macicy, wprowadza do pochwy wziernik, a następnie za pomocą szczoteczki o elastycznych włóknach pobiera wydzielinę zawierającą komórki błony śluzowej pochodzące z nabłonka tarczy i kanału szyjki macicy.
Tak pobrany materiał należy bezzwłocznie rozprowadzić na szkiełku i utrwalić (metoda cytologii konwencjonalnej) lub umieścić w specjalnym pojemniku z podłożem płynnym (cytologia na podłożu płynnym).
Próbkę należy odpowiednio oznakować: numerem badania, nazwiskiem, imieniem pacjentki oraz dołączyć skierowanie. Ważna jest również informacja dotycząca ostatniej miesiączki oraz ewentualnej hormonoterapii stosowanej przez pacjentkę.
Czytaj również: Bezpłatne szczepienia przeciwko HPV w całej Polsce
Konizacja szyjki macicy - co to za zabieg, kiedy jest potrzebny i jak się do niego przygotować?
Jak często robić cytologię?
Obecnie rezygnuje się z badań profilaktycznych u kobiet poniżej 21 roku życia. Zauważono, że w tej grupie dodatni wynik badania cytologicznego - LSIL/HPV nie jest wskaźnikiem ryzyka zmian o charakterze CIN II, gdyż większość z nich ulega samoistnej regresji, a dalsza diagnostyka może prowadzić jedynie do niepotrzebnie okaleczających procedur medycznych.
Dlatego nawet w przypadku wczesnej inicjacji seksualnej czy współistnienia innych czynników ryzyka, nie zaleca się wykonywania cytologii poniżej 21. roku życia. W Polsce program badań profilaktycznych w kierunku raka szyjki macicy jest kierowany do kobiet po 25. roku życia i w przypadku uzyskania wyniku prawidłowego i braku czynników ryzyka, wystarczy powtarzanie cytologii co trzy lata.
Po 30. roku życia zaleca się równoczasowe wykonanie badania cytologicznego oraz testu HPV. Uważa się, że jeśli poprzednie wyniki były prawidłowe, można zakończyć prowadzenie badań profilaktycznych po 65. roku życia. Należy zwrócić uwagę, że zastosowanie szczepionki przeciw wirusowi HPV nie zwalnia z konieczności robienia cytologii. Zalecenia co do częstości badań są takie same.
Jedynie zabieg histerektomii skutkuje brakiem konieczności prowadzenia dalszej profilaktyki. Szczególną grupę stanowią kobiety: zakażone HIV lub HPV wysokiego ryzyka onkogennego, przyjmujące leki immunosupresyjne bądź leczone w przeszłości z powodu śródnabłonkowej neoplazji szyjki macicy (CIN) lub raka szyjki macicy. U nich badanie cytologiczne należy powtarzać co 12 miesięcy.
Wyniki cytologii - jak je odczytywać?
George Papanicolaou był amerykańskim ginekologiem, pionierem badania cytologicznego i od jego nazwiska wzięła nazwę klasyfikacja służąca do opisywania wyników tego badania. Obecnie uważa się ją za niewystarczającą w przekazywaniu istotnych z klinicznego punktu widzenia informacji pomiędzy cytologiem a ginekologiem. Jednak warto się z nią zapoznać, ponieważ nadal jest używana przez wielu lekarzy w Polsce.
Obecnie powinno się stosować System Bethesda, czyli system klasyfikacji wprowadzony przez Narodowy Instytut Onkologii USA w 1991 roku oraz zmodyfikowany w roku 2001. Istotne było wprowadzenie pojęcia jakości rozmazu, opracowano również standardy pobierania materiału cytologicznego oraz postępowania dla pacjentek z nieprawidłowym wynikiem.
Grupy cytologiczne
Wyróżnia się pięć grup cytologicznych:
- 1 GRUPA - wyłącznie prawidłowe komórki nabłonka
- 2 GRUPA - najczęściej występujący wynik, zwłaszcza w grupie kobiet aktywnych seksualnie; obok prawidłowych komórek stwierdza się obecność komórek zapalnych, jednak bez komórek nieprawidłowych; uważany za wynik prawidłowy
- 3 GRUPA - obecne są komórki dysplastyczne i określa się stopień dysplazji jako: mały, średni lub duży; jest to ważne ze względu na różnice w dalszym postępowaniu; dysplazja małego stopnia może się cofnąć po leczeniu, natomiast średniego czy dużego stopnia wymaga zwykle dodatkowych badań
- 4 GRUPA - obecne są komórki atypowe czyli komórki o charakterze nowotworowym; jest to wynik nieprawidłowy, ale wykrycie choroby na tym etapie daje 100 % szans na wyleczenie, konieczna jest jednak szybka diagnostyka i leczenie
- 5 GRUPA - komórki atypowe są liczne; może to oznaczać obecność raka inwazyjnego, ale do postawienia pewnego rozpoznania konieczna jest pogłębiona diagnostyka - pobranie wycinków z szyjki macicy
Terminologia Systemu Bethesda:
- Nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego
- ASC – atypowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego (podzielono na ASCUS i ASC-H)
- ASCUS – nieprawidłowe komórki nabłonka płaskiego trudne do jednoznacznej interpretacji
- ASC-H – nieprawidłowe komórki nabłonka płaskiego, w których nie można wykluczyć zmian dużego stopnia HSIL
- LSIL – zmiany śródnabłonkowe dyskariotyczne małego stopnia, zawierające: wirusa HPV, łagodną dysplazję, śródnabłonkową neoplazję szyjki macicy CIN 1
- HSIL – zmiany śródnabłonkowe dyskariotyczne dużego stopnia, zawierające: dysplazję średniego i dużego stopnia, raka in situ, CIN 2 lub CIN 3
- Nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego
- AGC – atypowe komórki gruczołowe
- AGUS – nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego trudne do jednoznacznej interpretacji
- AGCN – nietypowe komórki gruczołowe podejrzane onkologicznie
Nieprawidłowy wynik cytologii - co dalej?
Przede wszystkim każdy wynik badania należy skonsultować z lekarzem, który na podstawie dokładnego wywiadu z pacjentem, może dobrać procedury diagnostyczno-terapeutyczne najlepsze dla konkretnej pacjentki.
W przypadku rozpoznania ASC-US zaleca się wykonanie dwóch badań cytologicznych w odstępach sześciomiesięcznych lub testu molekularnego na obecność HR HPV. Prawidłowy wynik pozwala na powrót do standardowych badań przesiewowych.
W przypadku nieprawidłowości, kolejnym krokiem jest wykonanie badania kolposkopowego. Ujemny wynik badania kolposkopowego u pacjentki z dodatnim wynikiem HR HPV jest wskazaniem do powtórnego testu HR HPV za rok lub dwukrotnego wykonania cytologii, co 6 miesięcy. Należy pamiętać, że przy ASC-US, konizacja szyjki macicy nie powinna być pierwotnym postępowaniem diagnostycznoterapeutycznym.
W porównaniu do ASC-US przy ASC-H, CINII+ występuje znamiennie częściej, dlatego dalsze postępowanie diagnostyczne jest takie jak dla wyników HSIL (patrz dalej). Ryzyko CIN II+ i raka u kobiet z wynikiem LSIL jest porównywalne jak w przypadku wyniku ASC-US i dlatego dalsze postępowanie niewiele się różni.
Można rozważyć wykonanie kolposkopii z zamiarem wykonania biopsji. Jedynie u kobiet w wieku pomenopauzalnym, jako pierwsze rekomenduje się wykonanie testu HR HPV, ponieważ większe jest u nich prawdopodobieństwo zakażenia przetrwałego. W porównaniu do kobiet młodszych, w tej grupie pacjentek test ten posiada znacznie wyższą wartość prognostyczną. Wynik LSIL nie jest wskazaniem do wycięcia zmiany na szyjce macicy.
W przypadku HSIL lub ASC-H zaleca się wykonanie badania kolposkopowego z biopsją podejrzanych zmian lub diagnostyczno-terapeutyczne wycięcie zmiany na szyjce z biopsją kanału. Nie ma sensu wykonywanie testu HR HPV, ponieważ w tym przypadku nie ma wartości diagnostycznej ani prognostycznej. Jeśli badanie histologiczne nie wykaże groźnych zmian, badanie kolposkopowe i cytologiczne powinno być wykonywane co 6 miesięcy.
Kolejne rozpoznanie HSIL lub ASC-H powinno być zweryfikowane poprzez konizację. Natomiast dwukrotne negatywne wyniki cytologii i kolposkopii upoważniają kobietę na powrót do rutynowego badania przesiewowego.Należy pamiętać, że u kobiet z HSIL nie powinno się wykonywać zabiegów na szyjce macicy, po których nie uzyskujemy materiału do badania histologicznego.
Rzadko rozpoznaje się AGC czyli obecność atypowych komórek gruczołowych. Zwykle są to komórki nienowotworowe związane z istnieniem polipa lub stanu zapalnego. Jednak w części takich przypadków stwierdza się zmiany CINII+, raka inwazyjnego szyjki macicy, endometrium czy jajnika, jajowodu.
Z uwagi na niejednoznaczność tego wyniku, należy zastosować panel badań diagnostycznych: kolposkopię, biopsję kanału szyjki macicy, biopsję endometrium, test HR HPV, ultrasonografię dopochwową. Wykonanie tylko powtórnego rozmazu lub testu HR HPV jest niewystarczające!
Stwierdzenie komórek raka w rozmazie cytologicznym wymaga pilnej diagnostyki, na którą składa się: biopsja celowana i wyłyżeczkowanie jamy macicy z następową oceną histopatologiczną. Dalsze postępowanie uzależnione jest od stopnia zaawansowania choroby i wieku pacjentki.
Zmiany w obrazie histopatologicznym szyjki macicy
Od roku 1975 WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) opisując zmiany w obrazie histopatologicznym szyjki macicy, wyróżniała dysplazję oraz raka przedinwazyjnego (carcinoma in situ). Termin “dysplazja” oznaczał występowanie nieprawidłowych komórek dysplastycznych w miejscu, gdzie powinien znajdować się nabłonek wielowarstwowy płaski.
W zależności od grubości zmienionych dysplastycznie warstw nabłonka, wyróżniono trzy stopnie dysplazji: małą, średnią i dużą. Jednak z czasem zwrócono uwagę na niedoskonałość takiego podziału, gdyż zmiany prekursorowe w nabłonku szyjki macicy stanowią jeden ciągły proces transformacji nowotworowej.
Dlatego też zrezygnowano z określenia “dysplazja” na rzecz “szyjkowej neoplazji śródnabłonkowej” (cervical intraepithelial neoplasia - CIN). Zależnie od stopnia zaawansowania zmian wyróżnia się:
- CIN I - zmiany dotyczą dolnej 1/3 grubości nabłonka; z uwagi na możliwość cofnięcia się zmian nawet bez leczenia (nawet 80% CIN 1 ulega samoistnej regresji w przeciągu 12-24 miesięcy), nie jest w pełni zmianą przednowotworową
- CIN II - zmiany dotyczą 2/3 grubości nabłonka z występowaniem równoczesnej atypii komórek nabłonka znacznego stopnia; uważany jest za stan przedrakowy i wymaga leczenia
- CIN III - obejmuje ponad 2/3, lub całą grubość nabłonka z silnie wyrażonymi cechami atypii komórek; obejmuje zmiany wcześniej określane jako “rak przedinwazyjny”
Rola wirusa HPV w etiologii raka szyjki macicy
Niemiecki lekarz Harald zur Hausen zajmował się badaniami dotyczącymi etiologii raka szyjki macicy. W 2008 roku za odkrycie zależności między zakażeniem wirusem HPV a rozwojem raka szyjki macicy otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.
Wirus HPV czyli wirus brodawczaka ludzkiego należy do grupy wirusów DNA. Jest przenoszony głównie drogą płciową i najczęściej ma przemijający charakter. Niestety przetrwała infekcja onkogennymi typami wirusa (HR HPV) ma wpływ na rozwój śródnabłonkowej neoplazji i raka szyjki macicy.
Wyróżnia się 16 typów wirusa HPV mogących prowadzić do powstania raka. Największe znaczenie ma HPV 16 i 18, ponieważ odpowiada za ponad 70% wszystkich przypadków zachorowań na raka szyjki macicy oraz większość przypadków śródnabłonkowej neoplazji. Niektóre typy wirusa (typ 6 i 11) są mniej niebezpieczne, wywołują jednak wspomniane kłykciny kończyste, czyli brodawki narządów płciowych.
