Czy na dzieciach ciąży obowiązek alimentacyjny wobec rodziców?
Dominika Kolosek*: Rozpocznę może od tego, że będziemy rozmawiały o kwestiach niezwykle ważnych i istotnych z punktu widzenia dzisiejszej sytuacji społecznej. Przechodząc jednak do pytania, Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wskazują, że obowiązek alimentacyjny, tj. dostarczanie środków utrzymania i wychowania, obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Z zacytowanego przepisu art. 128 wynika zatem, że nie tylko rodzice mają obowiązek alimentacji dziecka, ale i dzieci zobowiązane są do wspierania rodziców, i że jest to obowiązek ustawowy. Zgodnie z prawem rodzice mogą zwrócić się o alimenty do swoich dzieci dopiero wówczas, gdy ich potrzeby nie mogą być zaspokojone przez współmałżonka. Tak więc w pierwszej kolejności potrzeby winien zaspokajać współmałżonek, a jeśli nie jest to możliwe, wówczas rodzice mogą zwrócić się o takie roszczenie do swoich dzieci. Mówimy oczywiście o dzieciach, które osiągnęły już pełnoletniość. Do chwili ukończenia 18. roku życia to na rodzicach bowiem ciąży obowiązek alimentacji.
W jakich sytuacjach rodzic może domagać się alimentów od dzieci?
Kodeks wskazuje dwie przesłanki, które muszą zaistnieć łącznie, by sąd uznał roszczenie o alimenty od dziecka, czy też dzieci na rzecz rodziców. Pierwszą przesłanką jest zaistnienie sytuacji niedostatku po stronie rodziców. Niedostatek to niemożność zaspokajania swoich usprawiedliwionych potrzeb (choćby w części). Istotne przy ocenie tej przesłanki jest to, że potrzeby te muszą być usprawiedliwione i nie mogą zostać zaspokojone przez rodzica samodzielnie. Wskażę dwa skrajne przykłady, które ułatwią zrozumienie przepisów: konieczność zakupu lekarstw oraz opłacenia rehabilitacji przy jednoczesnym posiadaniu niewielkiej emerytury czy renty, i drugi przypadek, który spotka się raczej z oddaleniem powództwa: niemożność sfinansowania wycieczki zagranicznej przez dziecko dla rodzica bądź rodziców, w sytuacji gdy dysponują oni znacznym majątkiem, np. są w posiadaniu dwóch mieszkań w Warszawie. Oba te przykłady wskazują, iż sąd nie tylko będzie weryfikował, czy dana potrzeba (leki, rehabilitacja, wycieczka) jest potrzebą usprawiedliwioną, ale także to czy rodzic nie ma możliwości samodzielnie zaspokoić tej potrzeby, jak ma to miejsce w drugim przykładzie – uzyskiwany czynsz najmu z drugiego mieszkania. Drugą przesłanką, jaką będzie badał Sąd, są możliwości majątkowe i zarobkowe dzieci. Ocenie będzie tym razem podlegało to, czy dzieci – mówiąc kolokwialnie – stać jest na zaspokajanie potrzeb rodziców, bez dokonywania uszczerbku w swoim majątku, zaspokajając wszelkie potrzeby i zobowiązania swoje i swojej rodziny.
W jaki sposób Sąd ocenia wysokość alimentów?
Jak wskazałam powyżej, zarówno po stronie rodzica, jak i dziecka, Sąd będzie badał usprawiedliwione potrzeby własne, rodziny oraz możliwości majątkowe i zarobkowe. Innymi słowy – sąd musi dokonać określenia, co stanowi potrzeby rodzica, ile z tych potrzeb jest w stanie samodzielnie zaspokoić rodzic i w jakiej kwocie należy te potrzeby „dofinansować”. Po stronie dziecka będzie zaś następowała weryfikacja, czy jest on w stanie bez uszczerbku dla siebie i swojej rodziny, zaspokoić potrzeby rodzica oraz w jakiej kwocie. Może bowiem dojść do sytuacji, w której sąd stwierdzi, że niedostatek po stronie rodzica występuje, ale dziecko nie posiada możliwości, by te potrzeby zaspokoić. Może także dojść i do takiego rozstrzygnięcia, że potrzeby będą ustalone np. na poziomie 1500 złotych, a możliwości jedynie w zakresie 1000 złotych.
Co w sytuacji gdy dzieci jest więcej, a rodzic domaga się alimentów tylko od jednego dziecka?
Rodzic nie ma obowiązku uzasadniania w żaden sposób, dlaczego występuje o alimenty przeciwko jednemu dziecku, posiadając jeszcze inne. Rodzice nie muszą takiego wyboru w ogóle dokonywać. Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a konkretnie przepis art. 129 §2 wskazuje, iż krewnych w tym samym stopniu obowiązek alimentacyjny obciąża w częściach, odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym.
Przechodząc znów na grunt przykładu: możemy mieć do czynienia z sytuacją, w której jedno z dzieci jest prezesem dużej korporacji i otrzymuje stosunkowo wysokie wynagrodzenie, zaś drugie jest początkującym nauczycielem z wynagrodzeniem minimalnym. Rodzice pozwali obydwoje dzieci, wskazując, że od każdego z nich żądają kwoty po 1000 złotych – łącznie 2000 złotych. Dla potrzeb przykładu uznajmy, że sąd ustalił niedostatek rodziców na poziomie 2000 złotych. W tak zarysowanym stanie faktycznym sąd najprawdopodobniej podjąłby decyzję obciążenia alimentami w kwocie po 1000 złotych od dziecka pierwszego, zaś w stosunku do dziecka drugiego oddaliłby powództwo. Jeśli natomiast mielibyśmy wskazane, że rodzice żądają alimentów na poziomie 2000 złotych od obojga, bez wskazywania, że od jednego 1000 złotych i od drugiego 1000 złotych, to mielibyśmy najprawdopodobniej do czynienia z rozstrzygnięciem, że sąd zasądza od pierwszego dziecka, pełniącego funkcję prezesa – 2000 złotych.
Podstawą zasądzenia alimentów na rzecz rodziców nie są przesłanki, takie jak: starszeństwo rodzeństwa, okazywana do tej pory wdzięczność czy rodzaj relacji pomiędzy poszczególnymi dziećmi a rodzicami, a jedynie możliwości zarobkowe i majątkowe dzieci. Może zatem dojść do sytuacji, że bogatsze dziecko będzie w całości obciążone alimentacją na rzecz rodziców, a pozostałe dzieci, których nie stać na udział w tym obowiązku, nie będą obciążane alimentami.
Warto nadmienić, że dziecko, które zostanie obciążone alimentami na rzecz rodziców, nie ma żadnego prawa regresu w stosunku do pozostałych, którzy obowiązkiem alimentacji nie zostali obciążeni. Jednak w wypadku polepszenia się sytuacji majątkowej pozostałego rodzeństwa, dziecko obciążone pierwotnie alimentami będzie mogło żądać zmniejszenia swojego obowiązku i stosunkowego rozdzielenia alimentów na innych.
Czytaj także: >> Jak się ubiegać o alimenty i komu przysługują? [WYWIAD] >>
Czy dziecko może uchylić się od obowiązku alimentacji?
Prawo cywilne mówi, że nie można czynić użytku ze swojego prawa, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Sytuacja taka nazywana jest „nadużyciem prawa”, a na gruncie alimentacji określana mianem „niegodności alimentacji”. Do niegodności alimentacji dochodzi w sytuacji, kiedy alimentów od dziecka żąda rodzic, który sam swego obowiązku nie wykonywał: nie interesował się dzieckiem, nie płacił zasądzonych alimentów, nie utrzymywał w ogóle kontaktów z dzieckiem. Podobny stan faktyczny nakreślony został w jednym z popularnych seriali telewizyjnych. Poruszony był tam problem udowodnienia przed sądem, że rodzic nie interesował się dzieckiem. Ojciec twierdził, że przekazywał pieniądze na dziecko matce. Stąd istotne jest, by w sytuacji opuszczenia rodziny przez jednego z rodziców regulować jego obowiązki prawne przed sądem – regulować kwestię alimentów na rzecz dziecka, władzę rodzicielską. Przy ewentualnym pozwaniu dziecka przez takiego rodzica będzie ono mogło przedstawić przed sądem wyrok o alimenty oraz np. postanowienie komornika, w którym wskazane będzie, że nie udało się ściągnąć alimentów na rzecz dziecka, bo dłużnik-rodzic, nie posiada żadnego majątku.
Czy o alimenty w imieniu rodzica może wystąpić inna osoba lub instytucja?
Postępowanie o alimenty jest postępowaniem cywilnym. W takim postępowaniu możemy ustanowić pełnomocnika, którym może być: adwokat, radca prawny, a ponadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia, współuczestnik sporu, jak również rodzice, małżonek, rodzeństwo lub zstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia. Zgodnie z przepisem art. 87 §1 Kodeksu postępowania cywilnego rodzic ma dość spory zakres możliwości przy wyborze swojego pełnomocnika: od profesjonalisty po osoby mu najbliższe. Potrzebne jest jednak stosowne pełnomocnictwo rodzica, a zatem i sama wola rodzica do zainicjowania takiego postępowania.
O alimenty w imieniu rodzica może wystąpić również instytucja pomocy społecznej. Tu przechodzimy na grunt ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku, a więc nie jesteśmy już na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Wiąże się to z tym, że reguły ustalania obowiązku alimentacyjnego czy też zwrotu kosztów związanych z pomocą państwa, w tym możliwość uchylenia się od obowiązku alimentacji, są inne.
Jeśli zatem rodzic zostanie umieszczony w domu opieki społecznej i jego dochody nie są wystarczające na pokrycie kosztów pobytu, to koszty te uzupełnia gmina, która osobę taką skierowała do domu opieki. Gmina ma jednak prawo żądać zwrotu od wstępnych lub zstępnych. W takim wypadku ustawa o pomocy społecznej nie przewiduje wprost możliwości uchylenia się od obowiązku zwrotu kosztów, powołując się na wspominaną niegodność alimentacji. Zdaje się jednak, że w takiej sytuacji, można by skutecznie podnosić okoliczność niegodności alimentacji, powołując się na ogólne przepisy i klauzulę zasad współżycia społecznego.
*Aplikant Adwokacki Dominika Kolosek - współpracuje z Kancelarią Adwokata Roberta Ofiara (www.robertofiara.pl), absolwentka prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Współpracowała z Kliniką Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, Studenckim Ośrodkiem Pomocy Prawnej w Sekcji Prawa Pracy, gdzie bezpłatnie udzielała pomocy prawnej osobom, będącym w trudnej sytuacji majątkowej. Współpracuje z Komitetem Ochrony Praw, w którym prowadzi wykłady otwarte z zakresu prawa, w tym również dla profesjonalistów. Często zapraszana jest do mediów jako ekspert z zakresu prawa rodzinnego. Aplikację adwokacką odbywa w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Warszawie.
