Niewydolność jajników to problem, który może mieć bardzo różne oblicze. Zdarza się, że pacjentka rodzi się ze schorzeniem, którego skutkiem są właśnie zaburzenia czynności tych narządów.
Istnieje jednak i możliwość, że niewydolność jajników rozwinie się dopiero w którymś momencie życia kobiety.
Spis treści:
1. Przyczyny niewydolności jajników
2. Rodzaje niewydolności jajników
3. Pierwotna niewydolność jajników
3.1 Niewydolność jajników a wady wrodzone
3.2 Fizjologiczna niewydolność jajników
4. Wtórna niewydolność jajników
5. Inne przyczyny niewydolności jajników
6. Niewydolność jajników a zaburzenia czynności przysadki mózgowej
7. Objawy niewydolności jajników
8. Niewydolność jajników a możliwe powikłania
9. Diagnostyka niewydolności jajników
10. Niewydolność jajników a leczenie
11. Niewydolność jajników a ciąża
1. Przyczyny niewydolności jajników
Do tego, aby czynność jajników była prawidłowa, konieczne jest nie tylko to, aby same te narządy pracowały odpowiednio, ale i potrzebna jest właściwa czynność innych organów. Mowa tutaj o podwzgórzu i przysadce mózgowej.
Podwzgórze odpowiada za wydzielanie gonadoliberyny – hormon ten stymuluje uwalnianie przysadkowych gonadotropin, którymi są lutropina (LH) oraz folikulotropina (FSH).
Oba przysadkowe hormony oddziałują na jajniki – są one więc wydolne wtedy, kiedy prawidłowo funkcjonuje zarówno podwzgórze, jak i przysadka.
Czytaj: Dni płodne, sprawdź, kiedy możesz zajść w ciąże?
2. Rodzaje niewydolności jajników
Stan, w którym dochodzi do niewydolności jajników, określany jest mianem hipogonadyzmu. Wyróżnia się dwa jego rodzaje, są nimi hipogonadyzm hipergonadotropowy (pierwotna niewydolność jajników) oraz hipogonadyzm hipogonadotropowy (wtórna niewydolność jajników).
Czytaj:
Ból jajników przed okresem - czy powinien niepokoić?
Ból owulacyjny: ile trwa i jak go rozpoznać?
3. Pierwotna niewydolność jajników
W pierwotnej niewydolności jajników występująca u pacjentek patologia dotyczy samych jajników. Problem określa się mianem hipogonadyzmu hipergonadtropowego, ponieważ w jego przebiegu dochodzi do podwyższenia w organizmie stężeń hormonów gonadotropowych, czyli FSH i LH.
Jedną z najczęstszych przyczyn niewydolności jajników jest przedwczesne wygasanie czynności jajników (POF, skrót od angielskiej nazwy premature ovarian failure). O chorobie tej mówi się wtedy, gdy zaburzenia czynności jajników występują u pacjentki mającej mniej niż 40 lat.
Szacuje się, że na przedwczesne wygasanie czynności jajników cierpi 1 procent kobiet w wieku poniżej 40 lat oraz 0,1 procent pacjentek mających mniej niż 30 lat. Problem typowo występuje u dorosłych pacjentek, zdarza się jednak, że pojawia się on nawet jeszcze przed pokwitaniem.
U większości pacjentek z POF nie udaje się znaleźć bezpośredniej przyczyny niewydolności jajników. Występowanie tej jednostki powiązywane jest jednak z różnymi mutacjami genetycznymi, a także z wieloma schorzeniami autoimmunologicznymi (takimi jak np. toczeń rumieniowaty układowy, cukrzyca typu 1 czy choroba Hashimoto).
Zdarza się również, że przedwczesne wygasanie czynności jajników jest skutkiem różnych medycznych interwencji – może ono wystąpić np. po leczeniu chorób nowotworowych z wykorzystaniem radio- czy chemioterapii.
3.1 Niewydolność jajników a wady wrodzone
Hipogonadyzm hipergonadotropowy może wystąpić również wskutek schorzeń wrodzonych, określanych jako dysgenezje gonad.
W ich przypadku podstawowym problemem są zaburzenia tworzenia się gonad (u kobiet jajników), które mają miejsce jeszcze przed przyjściem na świat. Do grupy dysgenezji gonad zaliczane są:
- zespół Turnera (choroba, w której przypadku pacjentki mają kariotyp 45, X – brakuje więc u nich jednego chromosomu X; poza niewydolnością jajników, z zespołem Turnera związane są również m.in. szeroka, płetwiasta szyja, szerokie rozstawienie brodawek sutkowych oraz różne wady serca, np. koarktacja aorty),
- dysgenezja gonad z kariotypem 46, XX (inaczej czysta dysgenezja gonad),
- dysgenezja gonad z kariotypem 46, XY (charakterystycznym dla tego zaburzenia problemem jest zwiększone ryzyko występowania pewnych nowotworów zarodkowych),
- mieszana dysgenezja gonad (u chorych na tę jednostkę po jednej stronie ciała istnieje jądro, po drugiej zaś pasmo stworzone z tkanki łącznej, stanowiące odpowiednik gonady).
Czytaj:
Zaburzenia hormonalne: jak rozpoznać? 7 sygnałów organizmu
Zaburzenia miesiączkowania: przyczyny, rodzaje, leczenie
3.2 Fizjologiczna niewydolność jajników
Tak naprawdę można powiedzieć, że w życiu każdej kobiety – prędzej czy później – wystąpi niewydolność jajników.
Na tym zasadniczo polega przecież menopauza – jajniki przestają uwalniać gotowe do zapłodnienia komórki jajowe, zmniejsza się również syntezowanie przez nie żeńskich hormonów płciowych.
4. Wtórna niewydolność jajników
O wtórnej niewydolności jajników mówi się wtedy, kiedy narządy te przestają funkcjonować prawidłowo z powodu schorzeń całkowicie innych organów. Mowa tutaj o chorobach, które obejmują dwa gruczoły wydzielania wewnętrznego – podwzgórze oraz przysadkę.
Problemy tego rodzaju określa się jako hipogonadyzm hipogonadotropowy, ponieważ w ich przypadku stężenia gonadotropin w organizmie są obniżone.
Przyczyną niewydolności jajników mogą być zarówno wrodzone, jak i nabyte choroby podwzgórza. W pierwszym przypadku warto wspomnieć o zespole Kallmanna – jest to jednostka, która związana jest z nieprawidłowym wytwarzaniem neuronów produkujących gonadoliberyny, a prowadzą do niej różne mutacje genetyczne.
Czytaj:
Czego się boi kobieta w ciąży?
Zmiany w ciąży - zmienia się nie tylko brzuch
W zespole Kallmanna – poza niewydolnością jajników – dochodzić może również i do m.in. zaburzeń węchu (w postaci jego osłabienia lub całkowitego braku), ale i do różnych innych problemów, takich jak utrata słuchu czy brak jednej nerki.
5. Inne przyczyny niewydolności jajników
- czynnościowy podwzgórzowy brak miesiączki (rozwijać się on może na skutek drastycznej utraty masy ciała, ale i w związku z podejmowaniem intensywnej aktywności fizycznej lub doświadczeniem silnego stresu)
- podwzgórzowym braku miesiączki na tle organicznym (do tego problemu prowadzić mogą urazy, ale i infekcje czy rozwój różnych guzów podwzgórza, takich jak np. czaszkogardlak lub oponiak)
- podwzgórzowym braku miesiączki o podłożu psychicznym (o tym problemie mówi się wtedy, gdy u pacjentki istnieją niewydolność jajników i jakieś zaburzenia odżywiania – anoreksja lub bulimia).
Czytaj:
Guzy jajnika często nie dają żadnych objawów
6. Niewydolność jajników a zaburzenia czynności przysadki mózgowej
Zaburzenia czynności jajników mogą wynikać również i z hiperprolaktynemii, czyli z nadmiaru produkowanej w przysadce prolaktyny w organizmie.
Dziać się może tak dlatego, że prolaktyna hamuje uwalnianie gonadoliberyny – w takim przypadku zmniejsza się również i uwalnianie gonadotropin przysadkowych i może wystąpić wtedy niewydolność jajników.
Przyczyn hiperpolaktynemii wyróżnia się stosunkowo dużo. Doprowadzić do niej może zarówno stosowanie różnych leków (szczególnie środków przeciwpsychotycznych), jak i guzy przysadki, jej uszkodzenia czy zapalenie.
Hiperprolaktynemia, skutkująca niewydolnością jajników, może pojawiać się także w schorzeniach ogólnoustrojowych, takich jak np. przewlekła niewydolność nerek czy marskość wątroby.
7. Objawy niewydolności jajników
Podstawowym objawem niewydolności jajników są zaburzenia miesiączkowania. Krwawienia w takim przypadku stają się nieregularne, mogą one też mieć znacznie zmniejszoną objętość. Nierzadkie jest również to, że pacjentki z niewydolnymi jajnikami w ogóle przestają miesiączkować.
Innym problemem, który jest związany z niewydolnością jajników, są trudności z zajściem w ciążę. Przybierać mogą one różną postać, dość często jednak pacjentkom z zaburzeniami czynności jajników bardzo ciężko zajść w upragnioną ciążę.
Przykładowo w przebiegu przedwczesnego wygasania czynności jajników szacuje się, że szanse na samoistne zajście w ciążę maleją do około 8 procent.
Zaburzenia miesiączkowania zdecydowanie nie są jednak jedynym objawem niewydolności jajników. To, jakie inne dolegliwości będzie miała pacjentka, zależne jest od przyczyny wystąpienia zaburzeń czynności jajników.
Kiedy odpowiada za to POF, u pacjentki – która wcześniej prawidłowo miesiączkowała – pojawiać się mogą objawy przypominające te, które związane są typowo z menopauzą, takie jak np. uderzenia gorąca czy zaburzenia nastroju. Wtedy zaś, gdy za niewydolnością jajników stoi dysgenezja gonad, obserwowane mogą być pierwotny brak miesiączki, jak i brak rozwoju drugorzędowych cech płciowych.
8. Niewydolność jajników a możliwe powikłania
Z niewydolnością jajników związany jest niedobór estrogenów. Hormony te są kobiecym organizmom zdecydowanie potrzebne do właściwego funkcjonowania – ich niedobór prowadzić może do bardzo poważnych konsekwencji.
Zauważono już chociażby to, że pacjentki z przedwczesnym wygasaniem czynności jajników, u których nie rozpoczęto leczenia, mają znacznie zwiększone ryzyko m.in. chorób układu krążenia, osteoporozy czy nawet otępienia. To właśnie dlatego konieczne jest jak najszybsze rozpoznawanie niewydolności jajników, a później wdrażanie u pacjentki potrzebnej jej terapii.
Czym jest zespół policystycznych jajników - wideo
9. Diagnostyka niewydolności jajników
W diagnostyce niewydolności jajników wykorzystywane są przede wszystkim badania hormonalne. U pacjentek oznacza się m.in. stężenia estrogenów, lutropiny oraz folikulotropiny – umożliwia to stwierdzenie, czy doszło do hipogonadyzmu hipergonadotropowego czy też do hipogonadotropowego.
Takie postępowanie jest jak najbardziej uzasadnione – w pierwszym z wymienionych przypadków przyczyn niewydolności jajników poszukuje się w samych jajnikach, z kolei w drugim poszukiwane są u pacjentki schorzenia przysadki czy podwzgórza.
Dokładny proces diagnostyczny przy niewydolności jajników bywa bardzo różny – wszystko zależy od możliwej przyczyny problemu. Przykładowo przy podejrzeniu POF konieczne jest dwukrotne (w 4-6 tygodniowym odstępie) oznaczenie FSH, dodatkowo korzystne może być oznaczenie rezerwy jajnikowej.
W przypadku zaś, gdy podejrzewa się, że niewydolność jajników wynika z chorób podwzgórza lub przysadki, zasadne może być wykonanie badań obrazowych głowy, takich jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny.
10. Niewydolność jajników a leczenie
Leczenie niewydolności jajników bywa różne w zależności od tego, jaka jest jej przyczyna. Pacjentkom z przedwczesnym wygasaniem czynności jajników oraz tym, które cierpią na dysgenezję gonad, zaleca się przede wszystkim leczenie hormonalne, polegające na stosowaniu preparatów estrogenowo-progestagenowych.
W sytuacji, gdy niewydolność jajników wynika z obecności jakichś patologicznych zmian w obrębie przysadki czy podwzgórza, konieczne może się okazać przeprowadzenie zabiegu, podczas którego twory te zostaną usunięte.
Wtedy zaś, gdy okazuje się, że przyczyną niewydolności jajników jest hiperprolaktynemia, podejmowane są oddziaływania służące unormowaniu poziomu prolaktyny.
Kiedy odpowiadają za to leki, możliwe jest, że ich odstawienie doprowadzi do ustąpienia hiperprolaktynemii. W sytuacji, gdy nadmiar prolaktyny wynika z obecności u pacjentki gruczolaka przysadki, zastosowane mogą być leki zmniejszające wydzielanie prolaktyny lub – przy dużych gruczolakach – leczenie operacyjne.
11. Niewydolność jajników a ciąża
Zdarza się (i to nierzadko), że pacjentka, która zmaga się z niewydolnością jajników, chciałaby zajść w ciążę. Jak już wcześniej jednak wspominano, zaburzenia czynności jajników w znaczący sposób zmniejszają szansę na posiadanie potomka.
Z tego powodu pacjentkom z niewydolnością jajników – np. spowodowaną przedwczesnym wygaśnięciem czynności jajników – zalecane może być skorzystanie z technik wspomagania rozrodu, m.in. z zabiegów in vitro.
